کشف «فرهنگ خراسان بزرگ» با گورستان چهار هزار ساله. کاسه با غذای کله پاچه برای مُرده | خلیج فارس

کشف «فرهنگ خراسان بزرگ» با گورستان چهار هزار ساله. کاسه با غذای کله پاچه برای مُرده

_heritage_khorasan_

با تلاش باستان‌شناسان ایران و ایتالیا صورت گرفت: ایرانی ها  ۴۰۰۰ سال پیش کله پاچه می خوردند

●خبرنگار امرداد-مرتضا مهدی‌زاده :

هیات باستان‌شناسی ایران و ایتالیا با کاوش در محوطه‌ی«چلو» واقع در سه کیلومتری شهر «سنخواست» در شهرستان جاجرم (استان خراسان شمالی) موفق به کشف گورستانی با ۱۴ گور از دوره مفرغ (۴ هزار سال پیش) شدند.آن‌ها پس از بازگشایی این گورستان معتقدند با فرهنگ بزرگی به نام BMAC که پیش از این در کشورهای همسایه خاوری و شمال خاوری ایران شناخته شده بود، مواجه شده‌اند.
به گزارش تارنمای میراث فرهنگی، در یک‌ماه گذشته هیات مشترک ایران و ایتالیا، کاوش‌های باستان‌شناسی خود را در سنخواست آغاز کرده‌اند. این هیات در دومین فصل کاوش خود شماری گور باستانی پیدا کردند که تاریخ آن‌ها به ۴ هزار تا ۴ هزارو ۲۰۰ سال پیش بازمی‌گردد.
گفته می‌شود کشف این گورستان سرآغاز مطالعات جدید در باستان‌شناسی و تاریخ ایران است. چراکه آثار بدست آمده از این گورستان با فرهنگی مشهور در میان همسایگان خاوری و شمال خاوری ایران، که به آن BMAC یا باختر ـ مروی گفته می‌شود، هم‌خوانی دارد.  
«علی‌اکبر وحدتی»، باستان‌شناس و سرپرست ایرانی هیات کاوش ایران و ایتالیا در محوطه‌ی چلو درباره کشف باستان‌شناسی این هیات گفت:«این دومین فصل کاوش ما به‌شمار می‌آید. در فصل نخست ما اشیایی تجملی از فرهنگ باختری ـ مروی یا همان BMAC را یافتیم که به شوند فعالیت کشاورزی به روی سطح زمین آمده بودند. پیش از این تصور می‌شد دامنه و گستره این فرهنگ فقط در منطقه آسیای مرکزی، شمال افغانستان، جنوب ترکمنستان و بخش‌هایی از تاجیکستان است، اما یافته‌های فصل نخست نشان داد که محوطه باستانی چلو هم بخشی از این فرهنگ بزرگ را تشکیل می‌دهد.» 
وی در ادامه گفت:«در سال ۲۰۱۱ پس از شناخت فرهنگ BMAC در چلو، بنابر علایق پژوهشی ما و موسسه باستان‌شناسی(ایچه وو) تفاهم‌نامه‌ای ۵ ساله میان پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و این موسسه جهت انجام مطالعات باستان‌شناسی در حوزه «رود کال‌شور» بسته‌ شد. بر همین اساس اکنون «رافایل بیشونه»، پژوهشگر ارشد این موسسه به عنوان سرپرست ایتالیایی هیات کاوش به سنخواست آمده است.» 
به گفته وی نخستین پژوهش نشان می‌دهد که محوطه باستانی چلو از توالی فرهنگی گسترده‌ای برخوردار است. سکونت در این محوطه از اواخر دوره مس و سنگ (کلکلوتیک) آغاز می‌شود و تا ۱۷۰۰ پیش از میلاد (۳۷۰۰ سال قبل) ادامه داشته‌است. 
هیات باستان‌شناسی ایران و ایتالیا پس از شناسایی محوطه‌های مسکونی، انبار و گورستان، برای آشنایی بیشتر با جزییات فرهنگ ساکنان چلو، حفاری در گورستان را آغاز کردند. آن‌ها حدود ۱۴ ترانشه باستان‌شناسی باز کردند که منجر به کشف شمار زیادی گور از دوره مفرغ شد.
وحدتی دراین‌باره گفت:«گورستان در محدوده باختری سایت کنونی چلو با ۴۰ هکتار بزرگی، قرار دارد. در بیشتر ترانشه‌ها با قبرهایی مواجه شدیم که شواهد فرهنگی BMAC را دارد، اما به شوندهایی، شرایط محیطی با فرسایش زیادی روبرو شده‌اند. دهانه قبرها دچار ویرانی و فرسایش شده‌اند و به همین شوند گورها در فاصله کمی از سطح زمین پیدا می‌شوند.»
وی در ادامه افزود: «اشیای بدست آمده از این حفاری‌ها، همان استاندارهای شناخته شده فرهنگ BMAC را که در آسیای مرکزی شناخته شده‌، دارند. افزو‌ن‌بر این، برخی اشیای سنگی پیدا شده در قبور هم با آنچه باستان‌شناسان تولیدهای بین فرهنگی می‌گویند هم‌خوانی دارد. این اشیا، شامل ظروفی هستند که از یک تیپ، نقش و موتیف کلی تبعیت می‌کنند و در یک گستره جغرافیایی و فرهنگی وسیعی از فلات ایران پراکنده شده‌اند.»
ازجمله این ظروف می‌توان به ظروف سنگی ساخته شده از سنگ نرم و سیاهی که در فارسی به آن سنگ صابون گفته می‌شود اشاره کرد. تیپ خاصی از اشیای سنگی که پیش از این در آسیای مرکزی، جیرفت و شهر سوخته هم کشف شده بود.
به گفته وحدتی استفاده از نقش‌هایی مثل اژدها یا مار، عقرب و یا دیگر حیوانات روی اشیای تولیدی بین‌فرهنگی نشان از تبادل و گستره مفاهیم سمبلیک رایج شهری در جوامع دوران مفرغ دارد. این اشیا نشان می‌دهد که چلو هم در حدود ۴ هزار سال قبل، در شبکه مبادلات اقتصادی ـ فرهنگی، در شمال خاور فلات ایران نقش مهمی ایفا می‌کرده‌است.
منطقه‌ای که چلو در آن قرار دارد، یک کریدور رفت و آمد باستانی است. این منطقه از شمال با رشته‌ کوه‌های البرز و از جنوب با کویر مرکزی محدود می‌شود. این کریدور یک دالان طبیعی برای شریان‌های اقتصادی و فرهنگی از بیش از چهارهزار سال قبل تا دوره قاجار بوده‌است. وجود منابع آبی و معدنی و همچنین موقعیت استراتژیک، سکونت را در این منطقه پدید آورده و از آن‌جایی که این کریدور تنها مسیر دسترسی در گذشته بود، چلو از یک روستای کوچک به شهری مهم در زمان خود بدل شده‌ که اکنون با چهل هکتار وسعت، شناسایی شده‌است. 
باستان‌شناسان بر همین اساس شواهدی از تاثیر فرهنگ حوزه‌های بزرگ فرهنگی منطقه از جمله حوزه فرهنگی گرگان، حوزه فرهنگی ترکمنستان، خراسان بزرگ و فرهنگ حصار دامغان را در منطقه چلو شناسایی کرده‌اند. شواهدی که از نیمه نخست هزاره چهارم پیش از میلاد آغاز و تا ۱۷۰۰ پیش از میلاد ادامه دارد. 
سرپرست ایرانی هیات باستان‌شناسی ایران و ایتالیا درباره‌ی یافته‌های این هیات گفت:«هدف اصلی ما در دومین فصل کاوش، شناسایی ابعاد مختلف فرهنگ باختری ـ مروی از طریق کاوش در گورستان بود. از آن‌جایی که محل کاوش ما پیش از تبدیل شدن به گورستان مسکونی بود، فضاهایی به شکل انباری متعلق به ۳۷۰۰سال پیش از میلاد (۵۷۰۰ سال قبل) هم پیدا کردیم. در این فضاهای انباری شکل، خمره‌های بزرگی بود که در آن غلات و دیگر محصول‌های کشاورزی مورد نیاز یک خانواده نگهداری می‌شد.» 
وحدتی درباره آزمایش‌های انجام گرفته از محتویات این خمره‌ها گفت: «در حین انجام کاوش با استفاده از مطالعات باستان‌ گیاه‌شناسی محتویات داخل این خمره‌ها را بررسی کردیم و علاوه بر دانه‌های گندم و جو، دانه‌های انگور هم پیدا کردیم. احتمالا از این محصول برای مصارفی چون تهیه سرکه و یا نوشیدنی‌های مخصوصی استفاده می‌شده‌است.» 
شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد بخش مربوط به دوره مس و سنگ پس از مدت‌ها به واسطه رسوبات طبیعی در زیر خاک دفن شده و حدود ۲۲۰۰سال پیش از میلاد (۴۲۰۰ سال قبل) تبدیل به گورستان شده‌است. در برخی از گورها، اجساد در کنار خمره‌های دوره قبل دفن شده‌اند.
وحدتی دراین‌باره گفت: «در برخی موارد پس از کندن یک گور با ژرفای یک‌متر و بیست یا سی‌ سانت، به خمره‌هایی برخوردند که متعلق به دوره‌های قبل‌تر بوده و اجساد را همان‌جا دفن کرده‌اند. این درحالی‌است که بین جسد دفن شده و خمره فاصله زمانی حدود ۲ هزار ساله وجود دارد.»
وی در ادامه با اشاره به محتویات گورها گفت: «در گورها، بیشترانواع ظروف سنگی، سفالی و یا زیورآلات سنگی و فلزی کشف شده‌است. در تمام گورهای باز شده، به طوراستاندارد، دست اجساد دستبند بوده و همه آن‌ها حتمن سنجاق‌های مفرغی برای بستن لباس دارند. بیشتر آن‌ها زیورآلاتی مانند گوشواره یا گردنبند دارند که از سنگ یا استخوان ساخته شده‌است.»
به گفته وحدتی شیوه تدفین در این گورستان به یک روش بوده و تمام اجساد به پهلو راست خوابیده‌اند و جهت آن‌ها خاوری و باختری است.
این نخستین‌باری است که جزییات فرهنگ BMAC در ایران بررسی می‌شود. پیش از این اشیا گزیده‌ای از این سبک فرهنگی ماننده پیکرکی در نیشابور کشف شد که از حفاری غیر علمی بدست آمده بود. سرپرست ایرانی هیات کاوش ایران و ایتالیا معتقد است که چلو رازهایی از جزییات فرهنگ BMAC را در ایران فاش می‌‌کند و شاید بهتر است کم‌کم به آن، فرهنگ خراسان بزرگ گفته شود. زیرا بخش‌هایی از مرو، سمرقند و بخارا که وابسته به حوزه فرهنگ خراسان بزرگ بوده‌اند، در بیش از چهار هزار‌سال قبل از این فرهنگ تبعیت می‌کردند. 
وحدتی درباره برخی مطالعات انجام شده از این فرهنگ در کشورهای همسایه و روسیه گفت: «مطالعات نژادی دقیقی از آدم‌های متعلق به این فرهنگ نشده اما بعضی باستان‌شناسان سرشناس که در منطقه روسیه، مزارشریف و یا در ترکمنستان و تاجیکستان، روی این فرهنگ مطالعه کردند، معتقدند که شواهدی «پیشازرتشتی» یافته‌اند. کشف بقایای ماده‌ای به نام «هوم» که در آیین زرتشتی مقدس بوده و یا دفن سگ همراه انسان و یا سوزاندن خاک پیش از تدفین برای پاک نگه‌داشتن خاک از جمله نشانه‌هایی است که به اعتقاد آن‌ها، فرهنگ زرتشتی را تداعی می‌کند.»
به گفته وی نشانه‌های یاد شده در چلو دیده نشده‌است اما یک نمونه از گورهای فرهنگ BMAC در بجنورد کشف شده که هم خاک را سوزانده‌ بودند و هم در قبر اسکلت سگ کنار بقایای انسانی پیدا شده‌است.
در برخی متون، از فرهنگ BMAC به نام تمدن جیحون یا آمودریا هم یاد شده‌است. این از آن جهت است که قلب پیدایش این فرهنگ در اطراف رودخانه جیحون یا آمودریا بوده‌است. این فرهنگ یک فرهنگ شهرنشینی با معماری خوش‌ساخت است. شواهد باستان‌شناسی از مبادله‌های اقتصادی این فرهنگ، بیانگر رشد شهرنشینی و پدید آمدن قشر صنعت‌گر ماهر است که در ابعاد بسیار بزرگ، این روابط فرهنگی و مبادلاتی از بین‌النهرین در باختر، تا دره رود سند و حتا آن‌سوتر خاوردور وسعت داشته ‌است.
Kakhardshirکاخ اردشیر فیروز آباد
وحدتی در پایان یادآور می‌شود: «آثار این فرهنگ حتا در شوش هم دیده شده اما بیشتر اشیای تجملی و یافته‌ها اندک بوده‌است. این موضوع نشان از گستره مبادلاتی و اقتصادی این فرهنگ دارد. این درحالی‌است که اکنون ما در چلو با جزییات این فرهنگ مواجه شده‌ایم و ترجیح می‌دهیم به‌جای نام‌های BMAC و یا تمدن جیحون (آمودریا) از نام «فرهنگ خراسان بزرگ» استفاده کنیم. چه بسا در کاوش‌های آینده مشخص شود که بخشی از این فرهنگ در همین منطقه شکل گرفته و به جاهای دیگر رفته‌است.»
منطقه چلو در نزدیکی شهر سنخو است، واقع شده‌است. این محوطه تا جاجرم حدود ۵۰ کیلومتر و بیش از یک‌ساعت با بجنورد فاصله دارد.
بیش از ۱۴ گور در محوطه‌ای بنام «چلو» در نزدیکی شهر سنخواست، سر از خاک بیرون آوردند. همراه آن‌ها اشیائی دفن شده بود که پرده از راز فرهنگی بزرگ و بین‌المللی در شمال و شمالی شرقی ایران برداشت.

در پی کاوش‌های باستان شناسی در محوطه باستانی “چلو” در استان خراسان شمالی، هیات باستان شناسی ایران و ایتالیا، در قبرهای کشف شده، ظروف سفالی یافتند که در آن بقایای کله و پاچه وجود داشته است.

به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی، علی‌اکبر وحدتی، سرپرست ایرانی هیات کاوش در این محوطه با اعلام  گفت: “ظروف سفالی بسیاری در قبرها بود که اکثر آن‌ها با مواد غذایی پر شده بود. بقایای گوشت بز و گوسفند از جمله کشفیات ما در این ظروف است؛ اما نکته جالب این‌که در دو قبر، یک دست کله‌پاچه برای متوفی گذاشته شده بود.”

آقای وحدتی در توضیح این کشف اعلام کرد: “در کنار جسد، ظرفی به شکل کاسه گذاشته شده‌است که در آن بقای سر گوسفند و چهار پاچه قابل رویت است. این موضوع نشان می‌دهد که احتمالا کله پاچه غذای محبوب آن‌ها بوده که پس از مرگ به آن‌ها هدیه شده‌است.”

به گفته سرپرست ایرانی هیات کاوش حدود ۱۳ قبر کشف شده و به طور تقریبی در هر قبر حدود ۱۵ ظرف سفالی در اندازه‌های مختلف گذاشته شده‌است. در بیشتر این ظرف‌ها مواد غذایی گذاشته شده بود.

کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه چلو، از مهرماه آغاز شد و تیمی از باستان‌شناسان ایرانی و ایتالیایی کاوش در این محوطه را انجام دادند. این هیات در دومین فصل کاوش خود تعدادی گور باستانی پیدا کردند که تاریخ آن‌ها به سه هزار و ۷۰۰ سال تا چهار هزار و ۲۰۰ سال قبل بازمی‌گردد.

به اعتقاد باستان شناسان منطقه‌ “چلو” یک کریدور رفت و آمد باستانی است. این منطقه از شمال با رشته‌های کوه‌های البرز و از جنوب با کویر مرکزی محدود می‌شود.

گفتنی است که مشابهه این گورها حدود سال ۱۳۵۳- ۵۴ در تپه های مشرف به قلعه زیبد پیدا شد و  چون اشیا با ارزش مثل طلا در آنها نبود افراد این طرف ها را خراب کردند . در آن گورها کاسه هایی با ارزن وجود داشت که احتمالا غذای توگی در آنها برای مورده گذاشته بودند.

پاسخ دهید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.