موسى و خضر
60 . وَ إِذْ قالَ مُوسى لِفَتاهُ لا أَبْرَحُ حَتّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُباً
61 . فَلَمّا بَلَغا مَجْمَعَ بَیْنِهِما نَسِیا حُوتَهُما فَاتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ سَرَباً
موسى به دوست خود گفت: «دست از جستجوبرنمى دارم تا به محل تلاقى دو دریا برسم; هر چند مدت طولانى به راه خود ادامه دهم»!
ماجراى «اصحاب کهف» که قبل از این گفته شد، داستان موسى و خضر، و داستان ذو القرنین که بعد از این مى آید.
1. «مجمع البیان»، ذیل آیات مورد بحث; «بحار الانوار»، ج 13، ص278 ; «نور الثقلین»، ج 3، ص270.
در تفسیر این آیه علامه طباطبایی(ره) می نویسد:«و در باره اینکه مجمع البحرین کجاست؟ بعضی گفته اند: منتهی الیه دریای روم (مدیترانه) از ناحیه شرقی و منتهی الیه خلیج فارس از ناحیه غربی است، که بنا بر این مقصود از مجمع البحرین آن قسمت از زمین است که به یک اعتبار در آخر شرقی مدیترانه و به اعتبار دیگر در آخر غربی خلیج فارس قرار دارد و به نوعی مجاز آن را محل اجتماع دو دریا خوانده اند.»
٩۵ % من المفسران اشاروا الی ان مجمع البحرین بحر فارس و بحر روم بعضی المتخرین اشارو الی بحر فارس مضییق هرمز و بحر محیط
نشیر هنا الی بعض تفاسیر “مجمع البحرین” الذی اشارو الی «بحر فارس و روم» :
قرن 1: ابن عباس، عبدا… بن عباس، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، بیروت، دارالفکر، ص249 مجاهد بن جبر مخزومی، تفسیر الامام مجاهد بن جبر، دارالفکر الاسلامی الحدینه، 1368
قرن 2: فراء ابوزکریا یحیی بن زیاد، معانی القرآن، دارالمصریه للتألیف و الترجمه – مصر، چاپ اول، بی تا، ج 2، ص 154 قرن 3: عبدا… بن محمد، تفسیر ابن وهب المسمی الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، دارالکتب العلمیه، 1424 ق، ج1، ص477 صنعانی، عبدالرزاق بن همام، تفسیر القرآن العزیز المسمی تفسیر عبدالرزاق، دارالمعرفه، 1411 ق، ج1، ص341
قرن 4: سمرقندی نصربن محمد بن احمد، بحرالعلوم.، ج 2، ص 354 طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دارالمعرفه – بیروت، چاپ اول، 1412 ق، ج 15، ص 176
قرن 5: الماوردی، علی بن محمد، النکت و العیون، تفسیر الماوردی، دارالکتب العلمیه، مؤسسه الکتب الثقافیه، ج 3، ص157 طوسی محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ج 7، ص 66 سور آبادی ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سور آبادی، فرهنگ نشر نو – تهران، چاپ اول، 1380 ش، ج 2، ص 1436 ثعلبی نیشابوری ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، دار}حیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1422 ق، ج 6، ص 180
قرن 6: نیشابوری محمود بن ابوالحسن، ایجازالبیان عن معانی القرآن، دارالغرب الاسلامی – بیروت، چاپ اول، 1415 ق، ج 2، ص 527 طبرسی فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم – تهران، چاپ اول، 1377 ش، ج 2، ص 371 ابن جوزی ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، دارالکتاب العربی – بیروت، چاپ اول، 1422 ق، ج 3، ص 95 زمخشری محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دارالکتاب العربی – بیروت، چاپ سوم، 1407 ق، ج 2، ص 731 رشیدالدین میبدی احمد بن ابی سعد، کشف الاسرار و عدة الابرار، انتشارات امیر کبیر – تهران، چاپ پنجم، 1371 ش، ج 5، ص 715 طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسرو – تهران، چاپ سوم، 1372 ش، ج 6، ص 741 ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، دارالکتب العلمیه – بیروت، چاپ اول، 1422ق، ج 3، ص 527 بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی – بیروت، چاپ اول، 1420ق، ج 3، ص 203 ابن ادریس حلی ابو عبدا… محمد بن احمد، المنتخب من تفسیر التبیان، کتابخانه آیة ا… مرعشی نجفی – قم، چاپ اول، 1409 ق،، ج 2، ص 83 قرن 7: قرطبی محمد بن احمد، الجامع الاحکام القرآن، انتشارات ناصر خسرو – تهران، چاپ اول، 1364 ش، ج 11، ص 9
قرن 8: بیضاوی عبدا… بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، داراحیاء التراث العربی – بیروت، چاپ اول، (1418ق)، ج 3، ص 286 ابن جزی غرناطی محمد بن احمد، کتاب التسهیل لعلوم التنزیل، شرکت دارالارقم بن ابی الارقم – بیروت، چاپ اول، 1416 ق، ج 1، ص 469
قرن 9: ثعالبی عبدالرحمن بن محمد، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی – بیروت، چاپ اول، 1418ق، ج 3، ص 534 قرن 10: خطیب شربینی، محمد بن احمد، تفسیر القرآن الکریم المسمی السراج المنیر، داراحیاء التراث العربی، 1425ق، ج4، ص62
کاشانی ملا فتح ا…، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتابفروشی محمد حسن علمی – تهران، 1336 ش، ج 5، ص 354
نخجوانی نعمت ا… بن محمود، الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه، داررکابی للنشر – مصر، چاپ اول، 1999 م، ج 1، ص 485
قرن 11:
-فیض کاشانی ملا محسن، ا≤صفی فی تفسیرالقرآن، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی – قم، چاپ اول، 1418 ق، ج 2، ص 720 فیض کاشانی ملا محسن، تفسیر الصافی، انتشارات الصدر – تهران، چاپ دوم، 1415 ق، ج 3، ص 248 کاشانی محمد بن مرتضی، تفسیر المعین، کتابخانه آیة ا… مرعشی نجفی – قم، چاپ اول، 1410 ق، ج 2، ص 768
– شریف لاهیجی محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، دفتر نشر داد – تهران، چاپ اول، 1373 ش، ج 2، ص 911
-عاملی علی بن حسین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، دارالقرآن الکریم – قم، چاپ اول، 1413 ق، ج 2، ص 238 قرن 12: حقی بروسوی اسماعیل، تفسیر روح البیان، دارالفکر – بیروت، بی تا، ج 5، ص 263 قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی – تهران، چاپ اول، 1368 ش، ج 8، ص 100 قرن 13: ابن عجیبه احمد بن محمد، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، دکتر حسن عباس زکی – قاهره، 1419ق، ج 3، ص 284 شبر سید عبد ا…، تفسیر القرآن الکریم(شبر)، دارالبلاغة للطباعة والنشر – بیروت، چاپ اول، 1412 ق، ص 295 مظهری محمد ثناءا…، التفسیر المظهری، مکتبة رشدیه – پاکستان، 1412ق، ج 6، ص شبر سید عبد ا…، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، مکتبه الالفین – کویت، چاپ اول، 1407 ق، ج 4، ص 87
آلوسی سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، دارالکتب العلمیه – بیروت، چاپ اول، 1415 ق، ج 8، ص 294 شوکانی محمد بن علی، فتح القدیر، دارابن کثیر، دارالکلم الطیب – دمشق، بیروت، چاپ اول، 1414 ق، ج 3، ص 352 قرن 14: سبزواری نجفی محمد بن حبیب ا…، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، دارالتعارف للمطبوعات – بیروت، چاپ اول، 1419 ق، ص 305 ملاحویش آل غازی عبدالقادر، بیان المعانی، مطبعة الترقی – دمشق، چاپ اول، 1382ق، ج 4، ص 190 حسینی شاه عبدالعظیمی حسین بن احمد، تفسیر اثنی عشری، انتشارات میقات – تهران، چاپ اول، 1363 ش، ج 8، ص 82
گنابادی سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات – بیروت، چاپ دوم، 1408 ق، ج 2، ص 470 عاملی ابراهیم، تفسیر عاملی، انتشارات صدوق – تهران، 1360 ش، ج 6، ص 6
بانوی اصفهانی سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، نهضت زنان مسلمان – تهران، 1361 ش، ج 8، ص 56 نووی جاوی محمد بن عمر، مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، دارالکتب العلمیه – بیروت، چاپ اول، 1417 ق، ج 1، ص 654
* سوره الرحمن آیه 19
«دو دریای مختلف (شور و شیرین یا گرم و سرد) را در کنار هم قرار داد، در حالی که با هم تماس دارند.» علامه طباطبایی بعد از نقل برخی از تفاسیر موجود درباره این آیه می نویسد: « قابل قبول ترین تفسیری که درباره این دو آیه بیان کرده اند این است که مراد از دو دریا، دو دریای معین نیست، بلکه دو نوع دریاست؛ .» آیة ا… مکارم شیرازی نیز پس از نقل این قول که منظور از دو دریا، دریای فارس و دریای روم است، آن را این گونه رد می کند که امروز می دانیم این هر دو دریا آب شور دارد و برزخی در میان آن دو نیست. در هر صورت بعضی از مفسران در تفاسیر خود یکی از این دو بحر را خلیج فارس دانسته اند که در ذیل به معرفی برخی از آنها می پردازیم:
قرن 4 طبری ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دارالمعرفه – بیروت، چاپ اول، 1412 ق، ج 27، ص 75 قرن 5 طوسی محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ج 9، ص 469 ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی بیروت، چاپ اول، 1422 ق، ج 9، ص 181 قرن 6 نیشابوری محمود بن ابوالحسن، ایجازالبیان عن معانی القرآن، دارالغرب الاسلامی – بیروت، چاپ اول، 1415 ق، ج 2، ص 786 ابوالفتوح رازی حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی – مشهد، 1408 ق، ج 18، ص 253 ابن جوزی ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، دارالکتاب العربی – بیروت، چاپ اول، 1422 ق ج 4، ص 209 ابن عطیه اندلسی عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، دارالکتب العلمیه – بیروت، چاپ اول، 1422ق، ج 5، ص 227 قرن 8: بیضاوی عبدا… بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، دارالاحیاء التراث العربی – بیروت، چاپ اول، (1418ق)، ج 5، ص: 171 قرن 14: عاملی ابراهیم، تفسیر عاملی، انتشارات صدوق – تهران، 1360 ش، ج 8، ص: 142
* سوره نمل آیه 61
در تفسیر «وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً» گفته اند حاجزا جزیرة العرب است که میان دریای پارس و دریای روم قرار دارد؛ از جمله تفاسیری که این نقل را ذکر کرده اند، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
قرن 5
سور آبادی ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سور آبادی، فرهنگ نشر نو – تهران، چاپ اول، 1380 ش، ج 3، ص 1784
قرن 6
رشیدالدین میبدی احمد بن ابی سعد، کشف الاسرار و عدة الابرار، انتشارات امیر کبیر – تهران، چاپ پنجم، 1371 ش، ج 7، ص 240 قرن 8 بیضاوی عبدا… بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، داراحیاء التراث العربی – بیروت، چاپ اول، (1418ق)، ج 4، ص 164 اندلسی ابوحیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، دارالفکر – بیروت، 1420 ق، ج 8، ص 258
قرن 9:
کاشفی سبزواری حسین بن علی، مواهب علیه، سازمان چاپ وانتشارات اقبال – تهران، 1369 ش، ص 844
قرن 10: کاشانی ملا فتح ا…، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتابفروشی محمد حسن علمی – تهران، 1336 ش، ج 7، ص: 27 کاشانی ملا فتح ا…، زبدة التفاسیر، بنیاد معارف اسلامی – قم، چاپ اول، 1423 ق، ج 5، ص: 115
قرن 13: ابن عجیبه احمد بن محمد، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، دکتر حسن عباس زکی – قاهره، 1419ق. قرن 14: حسینی شاه عبدالعظیمی حسین بن احمد، تفسیر اثنی عشری، انتشارات میقات – تهران، چاپ اول، 1363 ش، ج 10، ص: 68
بحرین (1) («دو دریا») ، مفهومی که پنج بار در قرآن (یک بار در حالت رفع ، فاطر: 12) آمده است . دو دریا یکی به خوشگواری و شیرینی ، و دیگری به شوری و تلخی (فاطر: 12؛ فرقان : 53) وصف شده است . از هر دو گوشت تازه و زینت آلات ] «حِلْیَه » [ به دست می آید، و کشتیهایی در آنها دیده می شود (فاطر: 12). طبری ( تفسیر ، ذیل فرقان : 53) می گوید: صفات خوشگوار و شیرین به آب رودخانه ها و باران ، و شور و تلخ به آب دریاها اشاره دارد.
مانعی که «برزخ » (فرقان : 53؛ الرحمن : 20) و «حاجز» (نمل : 61) نامیده شده است ، این دو دریا را از یکدیگر جدا می کند. اینکه در آسمان و بر روی زمین دریایی است که با برزخی از هم جدا شده اند (طبری ، تفسیر ، ذیل الرحمن : 20). اغلب آراء بیشتر جنبة جغرافیایی دارد و غالباً چنین می انگارند که منظور از دو دریا بحر روم (مدیترانه ) و اقیانوس هند و یا بحر فارس و بحراحمر است ؛ ولی قرآن (لقمان : 27) از هفت دریا یاد می کند
از محل التقای دو دریا، یعنی «مجمع البحرین »، تنها یک بار در قرآن (کهف : 60 ] آیة 61 به صورت «مَجْمَعَ بَیْنِهِما» [ ) یاد شده است . برخی از مفسّران آن را محلّ التقای بحر فارس و بحر روم دانسته اند (رجوع کنید به بیضاوی ، طبری ، نَسفی ، زمخشری و …). دیگران محل التقای دو دریا را باب المندب ، یعنی جایی که دریای اردن و بحراحمر به هم می پیوندند، یا (مثلاً قرطبی ، الجامع ، ذیل کهف : 61) در محل تنگة جبل طارق دانسته اند.
مفسّران در تعیین این دو دریا اختلاف دارند، اما بیشتر آنان از دو دریای مشخّص مثل بحرروم و بحرفارس ، بحر قلزُم و بحر محیط نام برده اند. بیضاوی (ج 4، ص 120) قولی را نقل می کند که طبق آن مراد از دو دریا همان موسی و خضر است که یکی از دانش ظاهری و دیگری از دانش باطنی آکنده بود.این قول ، اگر چه به ابن عبّاس هم نسبت داده شده است ، با آیات مجاور آن سازگاری ندارد و قرطُبی (ج 11، ص 9) آن را ضعیف خوانده است .
در چهار آیة دیگر (فرقان : 53، نمل : 61، فاطر: 12، رحمن : 19) بحرین به عنوان نشانه ای از قدرت و تدبیر خداوند و نمونه ای از نعمتهای او معرفی شده است . دربارة این دو دریا و به هم آمدن آنها و چگونگی در نیامیختن آب یکی با آب دیگری و برزخِ (حاجز) موجود میان آن دو، اقوال مختلفی ذکر شده است که عمدتاً به سه دسته تقسیم می شود: 1) مراد از بحرین دو دریای معیّن ، مانند دریای فارس و روم (مدیترانه )، دریای روم و هند، دریای آسمان و زمین ، دریای مشرق و مغرب است . بر اساس این قول ، که غالباً از مفسّران نخستین نقل شده ، برزخ بر یکی از معانیِ خشکی بین دو دریا، جزایر، فاصلة زمانی دنیا تا آخرت که نظام کنونی جهان در آن دگرگون می شود، آنچه بین زمین و آسمان است ، سرزمین حجاز و سرانجام ، عاملی نشأت گرفته از قدرت الهی ، تطبیق شده است .
2.باران و برف و دریا
3) مجموعة آبهای شیرین که بخش اعظم آنها در مخازن زیر زمین جای دارد، و رودها و چشمه ها را از سویی و مجموعة آبهای شور دریاها را از سوی دیگر پدید می آورد. ۴- دو دریا اشاره به حضرت علی علیه السلام و حضرت زهرا سلام اللّه علیها دارد.
سیدقطب (ج 6، ص 494) مراد از بحر در آن آیه را همة دریاهای روی زمین می داند.
منابع : علاوه بر قرآن ؛ تفاسیر از جمله : محمودبن عبدالله آلوسی ، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم و السبع المثانی ، بیروت ] بی تا. [ ؛ ابن جوزی ، زاد المسیر فی علم التفسیر ، بیروت 1404/1984؛
– ابن عبّاس ، تنویرالمقباس من تفسیرابن عباس ، لاِ بن طاهر محمدبن یعقوب فیروز آبادی ، در مجمع التفاسیر ، استانبول 1404/1984؛ هاشم بن سلیمان بحرانی ، البرهان فی تفسیرالقرآن ، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی ، تهران 1334 ش ؛ عبدالله بن عمر بیضاوی ، انوار التنزیل و اسرار التأویل ، در مجمع التفاسیر ،
استانبول 1404/1984؛ علی بن محمد خازن ، لباب التأویل فی معانی التنزیل ، در مجمع التفاسیر ، استانبول 1404/1984؛ محمودبن عمر زمخشری ، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل ، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمد حسین طباطبائی ، المیزان فی تفسیرالقرآن ، بیروت 1390ـ1394/ 1971ـ1974؛ فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ، چاپ احمد عارف زین ، صیدا 1333ـ1356/ 1914ـ1937؛ محمدبن جریر طبری ، جامع البیان فی تفسیرالقرآن ، بیروت 1400ـ1403/ 1980ـ1983؛ محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی تفسیر القرآن ، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی ، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمدبن عمر فخر رازی ، التفسیر الکبیر ، قاهره ] بی تا. [ ، چاپ افست تهران ] بی تا. [ ؛ 8محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، چاپ افست تهران 1364 ش ؛ سید قطب ، فی ظلال القرآن ، بیروت 1386/1967؛ عبدالله بن احمد نسفی ، مدارک التنزیل و حقائق التأویل ، در مجمع التفاسیر ، استانبول 1404/1984، ذیل آیات مطرح شده در متن ؛ نیز
– عبدالله تاج ، «تفسیر آیات 19 و 20 سورة الرحمن » (جزوه دستنویس )؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403، ج 13، ص 281، ج 57، ص 25ـ27.
منبع:
– انسایکلوبدیا اسلامیکا
– کتاب اسناد نام خلیج فارس میراثی کهن و جاودان، محمد عجم، تهران ، ١٣٨٨ ،
نظرات (0) |
جامعة طیبة السعودیة بالمدینة المنورة تستخدم خریطة مماثلة للتی إستخدمتها الإدارة المرکزیة للإحصاء بدولة الکویت، والتی فیه إسم «الخلیج الفارسی» باللغة الإنجلیزیة.
وذکر موقع صحیفة “سبق” السعودیة أنه تم رصد الخریطة التی یمکن الدخول إلیها عن طریق رابط العمادات المساندة ومن ثم رابط عمادة شؤون أعضاء هیئة التدریس والموظفین ورابط “عن المدینة المنورة.
وقالت الصحیفة قبل یومین أن الخریطة التی طبع علیها إسم أحد مواقع الإنترنت حملت إسم “خریطة المملکة العربیة السعودیة” وجاءت “ضمن معلومات عن موقع المدینة المنورة والسطح والجغرافیا الطبیعیة للمنطقة والمساحة والمناخ والسکان.
کما إستخدم الإدارة المرکزیة للإحصاء بدولة الکویت مسمى الخلیج الفارسی على خریطة الکویت ضمن الکتیبات التی تصدرها الإدارة وعلى موقعها الإلکترونی.
وکانت مجلة “صحة الشرقیة” وهی مجلة حکومیة تابعة للشؤون الصحیة بالمنطقة الشرقیة وتحت إشراف وزارة الصحة فی عددها الصادر بمناسبة مرور 25 عامًا على تولی الأمیر محمد بن فهد إمارة المنطقة الشرقیة أثارت: حالة من الارتباک لدى البعض فی السعودیة، بعد أن ضمّنت فی عددها المشار إلیه صورة خارطة تحوی عبارة “الخلیج الفارسی” باللغة الإنجلیزیة.
وقد زامن هذا جدلاً واسعًا فی الکویت إثر قیام شخص “مجهول” بتغییر کتابة لافتة إسم شارع من أکبر شوارع العاصمة إلى “الخلیج الفارسی”، ما یعنی أن التعبیر بالـ”الخلیج الفارسی” الوارد فی مجلة “صحة الشرقیة” قد یکون متعمدًا هو الآخر.
نظرات (0) |
نظرات (0) |
نظرات (0) |
|
|
|||||||||||||||
|
نظرات (1) |
آخرین دیدگاهها