روز خیام گرامی باد.

هنگام صبوح ای صنم فرخ پی

برساز ترانه‌ای و پیش‌آور می

کافکند بخاک صد هزاران جم و کی

این آمدن تیرمه و رفتن دی.

اشعار خیام از یک فرش ایرانی نقاشی شده بر دیوار کاخ راشتراپاتی بهاوان

آشوکا هال.

28 اردیبهشت زاد روز خیام  در ایران روز بزرگداشت خیام نیشابوری نامگذاری شده است

“گرفتار روزگاري هستيم كه اهل علم فقط عده ي كمي،مبتلا به هزاران رنج و محنت ، باقي مانده كه پيوسته در انديشه ي آنند كه غفلت هاي زمان را فرصت جسته، به تحقيق در علم و استوار كردن بپردازند.”حكيم عمر خيام نيشابوري غياث الدين ابوالفتح،عمرخيام در زامياد(بيست و هشتم)ارديبهشت 427 هجري در نيشابور زاده شد.در رياضيات،فلسفه،نجوم و شعر از بزرگان عصر خود بود.خيام باحديث،تفسير و حكمت نيز آشنا بود و فقه را نيز در ميانسالي نزد امام موفق نيشابوري آموخت.هرچند خيام در غرب به واسطه ي رباعياتش شهره است اما عمده خدمات وي به جامعه ي علمي جهان بوده است.

هیچ شاعر و دانشمند ایرانی به اندازه خیام در جهان خارج مشهور نیست آثار او بیش از بوعلی سینام و حافظ و فردوسی ترجمه شده است.

اشعار او به 40 زبان دنیا ترجمه شده است در بسیاری از فیلم های هندی از اشعار او گفته شده است.

ویژگی فکری خیام این بوده که به افکار و دردهای بشری پرداخته و درگیریهای فکری زندگی انسان را خلاصه کرده است. نکته دیگر کار خیام   این است که او از عنصر قصه و داستان که در غرب نقش مهمی در جذب مخاطب و انتقال اندیشه دارد، به خوبی در رباعیات خود به شکل فشرده استفاده کرده است. از سوی دیگر نقش مترجم کمتر از نقش خود شاعر نیست و بسیاری از مترجمان اشعار خیام توانسته اند زیباییهای زبان مبدء را به خوبی در ترجمه های خود انتقال دهند.

علاوه بر زیبایی شعر و بیان خیام، اندیشه های او که روح زندگی دارد برای همه مردم قابل فهم است و  سرشار از طروات است، موضوع  حرص و ولع  غرق شدن در افکار فلسفی و اخروی  و یا بی خیالی – شراب – عیش و نوش – بهشت و جهنم و حوری و …  مفاهیمی است که همواره انسان در فرب و شرق با آن سر و کار داشته و دارد. این ویژگی هاموجبات استقبال از آثار او را در باختر زمین فراهم آورده است. در عین حال فراگیر بودن باورها و وجود نوعی دید جهانی از دیگر ویژگیهای شعر خیام است که زمینه انتقال این مفاهیم را به حوزه فراتر از زبان فارسی به وجود آورده است. به باور آقای سیاسنگ، بازی با صنایع بدیع در شعر خیام کمتر از دیگر شاعران بزرگ زبان فارسی است، و این امر ترجمه آثار شعری او را به دیگر زبانها آسانتر کرده است.

او در بالیوود و هالیود معروف است. لژهای فراماسونی بارها از ادبیات خیام استفاده کرده اند. قرن نوزده و اوایل قرن بیست خیام شهرت خاصی در جهان پیدا کرد بخصوص بعد از اینکه آثار او به زبان انگلیسی ترجمه شد.
در جهان خیام به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده‌است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله ادوارد فیتزجرالد دانست. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمه‌شده به وسیله فیتزجرالد را سروده خیام نمی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ها و غربی‌ها شده‌است. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارک تواین تا تی. اس الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده‌است.
در سال ۱۸۷۵ «گارسن دوتاسی» خاورشناس معروف فرانسوی تعداد ۱۰ رباعی از خیام را به فرانسه برده بود ولی ۱۰ سال بعد کنسول فرانسه که زبان فارسی را خوب می‌دانست ولی به فلسفه و اندیشه و اعتقاد خیام آگاهی نداشت خیام را یک «صوفی» معرفی کرد و تعداد زیادی از رباعیات خیام و منسوب بدو را به فرانسه برد. همین بی خبری از فکر خیام موجب شد که تئوفیل گوتیه او را شاعری رند حساب کند. نظر گوتیه نسبت به خیام و شرح و تفصیل اشعارش موجب شد که فرانسویان نسبت به این شاعر ایرانی علاقهٔ زیادی نشان دهند.
ولادیمیر پوتین، مارتین لوتر کینگ و آبراهام لینکن همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند.

چهارتاقی دانشمندان ایرانی
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده‌است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.
نامگذاری به نام خیام.

افلاک نمای خیام در نیشابور.
یکی از حفره‌های ماه به افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده‌است.
سیارکی در سال ۱۹۸۰ به نام وی نامگذاری شد.(سیارک ۳۰۹۵)
در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده‌است.
در فرانسه و مصر شراب‌هایی به نام خیام تولید می‌شود.
نام یکی از ایستگاه‌های قطار که فاجعه قطار نیشابور در آن‌جا رخ داد نامش خیام بود.
خیابان خیام در شهر تهران واقع در منطقه ۱۲ شهرداری تهران به نام عمر خیام نام‌گذاری شده‌است.

رستوران عمر خیام در آدیس آبابا.
رستوران خیام واقع دراتیوپی شهر آدیس آبابا. در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی روباعیات خیام به زبان امهری وجود دارد. اطلاعات بیشتر در سفر نامه هوشنگ شمعی آمده است.
در سال ۱۸۹۲ م. «انجمن عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیانگذاری شد. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ م. سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار کرد. در این انجمن‌ها اشعار زیادی در مدح خیام خوانده شد که که اعضای انجمن سروده بودند. همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیات عمرخیام قرارداده شد که بر سرلوحه آن این طور نوشته شده بود: این بوته گل سرخ در باغ کیو پرورده شده و تخم آن را سیمپسن از مزار عمرخیام در نیشابور آورده و بدست چندین تن از هواداران ادوارد فیتزجرالد ازجانب انجمن عمرخیام غرس شده.
مارتین لوتر کینگ در سخنرانی خود از خیام گفته‌ای را می‌آورد

* خیام در فیلم و داستان
فیلم عمر خیام، فیلمی آمریکایی ساخته ۱۹۵۶
میراث‌دار: افسانه عمر خیام، فیلمی آمریکایی ساخته سال ۲۰۰۵
در یکی از رمان‌های ایرانی به نام خیام و آن دروغ دلاویز(نوشته هوشنگ معین‌زاده)، روح خیام نقشی محوری دارد.
وی شخصیت اصلی رمان سمرقند نوشته امین معلوف است.
خیام یکی از شخصیت‌های داستان «معصومه شیرازی» اثر محمد علی جمال زاده است
وی یکی از موضوعات بحث میان دو تن از شخصیت‌های رمان گرگ دریا نوشته جک لندن است.
فیلم برنده جایزه اسکار تصویر دوریان گری(۱۹۴۵) با یک رباعی از خیام آغاز و همچنین پایان می‌یابد که نشان از الهام گرفتن اثر از این رباعی است.
در فیلم (Unfaithful)در جایی از فیلم معشوق زن نقش اول فیلم برای او یک ربأعی از خیام می‌خواند.

بی بی سی مستندی تلویزیونی در مورد خیام تهیه و پخش نموده است.
در بسیاری از کشورها رستوران ها و یا نایت کلابهایی با نام خیام وجود دارد.

***خیام در هند

در هند در دوره گورکانیان یا خراسانیان زبان فارس زبان ادب و شعر و علم بود بطور طبیعی شاعران ایرانی همچون حافظ – عطار – گنجوی – جامی و دیگران مشهور بودند و اشعار آنها تدریس می شد اما از خیام کمتر  نامی برده شده است خیام بیشتر در دوره استعمار انگلیس در هند مطرح شد  هم از طریق فارسی و هم زبان انگلیسی  زیرا در این دوره عصر روشنفکری بود که ماتریالیست را ترویج می کرد در محافل فراماسونی هند بارها از خیام نام برده شده است در جمه های چپ و محافل ادبی نیز به مناسبتهایی از خیام نام برده شده است بزرگترین اثر بر جای مانده از آثار خیام را می توان در نقاشی های هال آشوکا در کاخ ریاست جمهوری هند دید. تمام سقف بشکل فرش پارسی با حاشیه های شعر فارسی و اشعار خیام و نظامی نقاشی شده است. فرماندار انگلیسی و همسرش که این کاخ را ساخته اند هر دو عاشق فرهنگ فارسی بودند و زبان فارسی را بلد بودند.در فیلم های بالیود بسیاری از اشعار خیام ترجمه شده به هندی مورد استفاده قرار گرفته اگرچه بعضی اشعار تغییر داده شده اند. ازجمله آهنگ  Kal Ho Na Ho در فیلم سینمایی برگرفته از شعر خیام است.

رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ نوشته است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعه جامع البدایع باهتمام سید محی الدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ شده است.

*خیام در جهان عرب

فکر کن که نیستی چو هستی خوش باش

در کشورهای عربی نیز در نیم قرن گذشته خیام از معروفترین شاعران فارسی بوده است بعضی رباعیات او بصورت ترانه توسط ام کلثوم و خوانندگان دیگرخوانده شده است.

بيش از 5 هزار نفر بعد از ظهر روز جمعه 8-6-2012 در مراسم افتتاح هيجدهمين دوره از جشنواره هاى موسيقى عرفانى فاس شركت كردند و با مصرع معروف حكيم عمر خيام كه بزرگ و زيبا بر پرده ها و صفحه ها نقش بست آشنا شدند كه مى گفت: “حالى خوش باش و عمر بر باد مكن”.

حاضران البته ترجمه اين مصرع را به عربى اين گونه ديدند: “كُن سعيداً هذه اللحظه، فهذه اللحظه حياتك” و برايش دقايقى با تحسين و تقدير دست زدند. ولى اگر بخواهيم دوبيتى كامل ذيربط عمر خيام را همراه با ترجمه زيبايش از “احمد الصافى النجفى” بخوانيم، بايد اين چنين بگوييم:

“از دى كه گذشت هيچ ازو ياد مكن- فردا كه نيامده است فرياد مكن- بر نامده و گذشته بنياد مكن- حالى خوش باش و عمر بر باد مكن” (لا تشغل البال بماضي الزمان- ولا بآتي العيش قبل الأوان- واغنم من الحاضر لذّاته – فليس في طبع الليالي الأمان).

در ميان حاضران در افتتاحيه اين جشنواره هنرى- عرفانى خانم لاله سلما همسر ملك محمد ششم پادشاه مغرب بود. اين جشنواره كه شعار اصلى خود را بزرگداشت شاعر ايرانى فارسى گوى عمر خيام قرار داده است، از هشتم ژوئن آغاز شده و تا 16 ژوئن ادامه خواهد داشت.

برگزاركنندگان جشنواره ساليانه فاس مى گويند كه “ما هميشه به نزديكى دلها و انديشه ها پرداخته و انديشيده ايم. ما يقين داريم كه انسانها از هر دين و آيين و نژاد و زبانى با شعر و موسيقى و هنر به يكديگر نزديكتر مى شوند و همديگر را بهتر مى فهمند.

جالب است بدانيم كه آنان سال گذشته نيز بزرگداشت نظامى را سرلوحه كار خويش قرار داده بودند و بخشى از اشعار زيباى اين شاعر داستانسرا و عارف را به جهانيان معرفى كردند.

محمد كباج، مدير موسسه “روح فاس” برگزار كننده اين جشنواره در قلب كشور مغرب در باره اهداف موسسه اش به فرانس پرس گفته است: امروزه مى بينيم كه دنياى اقتصاد و سياست با بحران روبرو شده است. در چنين شرايطى، ما با برگزارى اين جشنواره مى خواهيم بگوييم كه موسيقى، جلوه هاى فرهنگى، مفاهيم دينى و عرفانى و پشبرد گفتگوى تمدنها مى توانند ما را به سعادت و شكوفايى در زندگى برسانند”.

اين جشنواره كه از سال 1994 تا كنون تقريباً به طور منظم در شهر فاس برگزار شده است، در سال 2001 از سوى سازمان ملل متحد به عنوان يكى از رويدادهاى ساليانه مهم فرهنگى- اجتماعى پذيرفته و اعلام شد. زيرا استدلال گردید كه اين رويداد توانسته است در تفاهم ملل و گفتگوى تمدنها موثر و سهيم باشد.

در جشنواره امسال مانند سالهاى گذشته هنرمندانى از كشورها و سرزمين هاى مختلف آمده اند. حضور هنرمندان پاكستانى،هندى، ايرانى و لبنانى، در جشنواره امسال چشم گير مى باشد.

جشنواره سال جارى فاس با شعار “جلوه هاى هستى” برگزار شده است و علاوه بر عمر خيام، بزرگداشت محمود درويش شاعر بلندآوازه فلسطين را در برنامه هاى خود دارد.

مكانهايى كه اين جشنواره در آنها برگزار مى شود نقاطى تاريخى و فرهنگى از قبيل موزه “بطحاء” در شهر فاس است. قرار است خواننده امريكايى خانم جون بايز در مراسم اختتامى جشنواره فاس در روز 16 ژوئن شركت كند.

منابع :

(Omar Khayyam in the Post-
Mughal setting in India

• as translated by Edward Fitzgerald – 1st edition

http://www.poemhunter.com/poem/rubaiyat-1-omar-khayyam-hindi/

کتاب سنگ نوشته های پارسی بر بناهای فاخر هند: