روابط خارجی هند از درون گرایی و خودکفایی تا برون گرایی و اتحاد با غرب

دکتر محمد عجم ، همشهری دیپلماتیک شماره ۹۸ خرداد ۱۳۹۶ ویژه نامه هند

هند از ۱۹۴۷ تا اواخر دهۀ ۱۹۸۰، سیاست جهان سوم‌گرایی، اخلاق مداری و مبارزه با استعمار و امپریالیزم  را در پیش گرفته بود، اما از اواخر دهۀ ۱۹۸۰، به مرور  به عمل‌گرایی اقتصادی متمایل شد.  افول اخلاق‌گرایی و رشد دیدگاه‌های ملی‌گرایی هندو، رئالیسم اقتصادی و لیبرالیسم و کاهش نفوذ چپ گرایان و سوسیالیستها در  داخل جامعه هند، و از سوی دیگر فروپاشی شوروی و زوال اندیشه های مارکسیستی، تغییر ساختار نظام بین‌المللی از دوقطبی به چند قطبی،  رشد فزاینده توان اقتصادی و خطر نظامی چین، قدرت گیری پاکستان و ظهور طالبان و احساس شرم و له شدن  غرور ملی گرایان هندو، سبب این دگرگونی تدریجی در سیاست خارجی هند شده است.

هند پس از رهایی از استعمار، سیاست ضد استعماری و عدم تعهد  را در پیش گرفته بود که  مشخصه های آن معروف است از جمله تلاش برای همبستگی جهان سوم و اتحاد ملل ضد استعماری ، خودبسندگی یا خود کفایی اقتصادی و عدم وابستگی.

هند در مقابله با استعمار و امپریالیزم و دفاع از مستعمره زدایی و حمایت از ملل محروم و محرومان و زحمتکشان داخلی با مقاومت و هزینه های زیادی روبرو بود. منازعات با همسایگان از جمله جنگ با چین و پاکستان و موضوع بنگلادش و کشمیر برای هند هزینه هایی به بار می آورد. هند در حالیکه در دهه ۵۰ میلادی از چین در همه زمینه ها پیشرفته تر بود به مرور رو به افول گذاشت و تا دهه ۹۰ میلادی چین بسرعت از هند پیشی گرفت. این موضوع باعث سرزنش روش دولتمردان شد بخصوص ناسیونالیستها بشدت با روش سخت گیرانه سوسیالیستی مخالفت کردند با ظهور واقع گرایان اقتصادی مانندمنموهان  سینگ هند در صدد همراهی با جامعه غربی و بهره برداری از ظرفیتهای انها جهت افزایش توان نظامی و اقتصادی خود بر آمد و با سیاستهای بانک جهانی و صندوق پول در جهت اقتصاد رقابتی و  وابستگی متقابل بر اساس مزیت های نسبی همراه  شد.

حامد انصاری معاون رئیس جمهور هند

اهداف سیاست خارجه امروز هند عبارتند از :

*اولویت به همسایگان متصل و پیرامون

*اهرم قرار دادن همکاری های بین المللی برای رشد  و توسعه داخلی هند.

*حصول اطمینان از تعادل پایدار و چند قطبی قدرت در هند و اقیانوس آرام؛ ” محور شرق”.

*تضعیف پاکستان و منصرف کردن از حمایت از تروریسم.

*هدایت و رهنورد کردن  هند در  نقش راهبردی جهانی

هند امیدوار است با بهره گیری از فرصتهایی که همسویی با غرب به هند اعطا می کند تولید ناخالص ۵ تریلیونی خود را تا ۱۵ سال آینده به سطح ۲۰ تریلیونی چین برساند. در این راستا جلب اعتماد قدرتهای بزرگ اقتصادی و روابط تجاری با تمام کشورهای جهان مور توجه هند هست در بلوکهای  اقتصادی مهم از جمله  بریکس و آسه ان حضور فعال دارد  و در رقابت با چین امید دارد که به اقتصاد سوم دنیا تبدیل شود. هند در این هدف با موانع زیاد داخلی و خارجی نیز روبرو است.

هند از ابتدای استقلال خود در سال ۱۹۴۸ با دو مشکل عمده روبرو بوده است که این دو مشکل اساس تنظیم روابط داخلی و خارجی آن کشور است.  مشکل اول منازعه  مرزی چین دوم اختلاف مرزی با پاکستان و موضوع کشمیر این دو بحران چند بار به جنگ بین هند و این دو کشور منجر شده است.  هند پس از جنگهای ناکام با چین و پاکستان از انزاوا گرایی و عدم تعهد بسمت اتحاد با بلوک شرق پیش رفت اما ناچار شد با فروپاشی شوروی سیاست درهای باز را شروع کند اما این کافی نبود تا مورد توجه غرب قرار گیرد و از فشار تحریم های آمریکا رها شود لذا  برای جلب توجه ، روابط دوستانه ای با آمریکا و با رژیم صهیونیستی برقرار کرد و در مبارزه با تروریزم بین الملل نیز خود را همسو با غرب قرار داد. هند از تحریم های غرب خلاص شد اما بخاطر وجود بعضی موانع  هنوز با هیچ کشوری نتوانسته است روابط استراتژیک برقرار کند و  اگر چه رهبران امریکا و هند تلاش دارند روابط خود را به سطح استراتژیک ارتقاء دهند اما موانعی داخلی و خارجی متعددی هنوز در این مسیر وجود دارد.

موانع عمده چین و پاکستان و جهان اسلام می باشد. دو همسایه اصلی هند با این کشور منازعه لاینحلی دارند . منازعه مرزی هند با چین و پاکستان  به دلیل نبود توافق درباره علامت گذاری در مرز دو کشور از چندین دهه گذشته همچنان باقیمانده است. هند در حدود ۷ هزار کیلومتر مرز مشترک خود با این دو کشور مرز تحدید حدود شده ندارد بلکه منطقه خط استقرار یا خط کنترل دارد.

هند، چین را متهم می کند که بیش از ۴۱هزار کیلومتر مربع را در اقصی چین در تصرف دارد که  بیش از پنج هزار کیلومتر آن را پاکستان از از غرب کشمیر به هند فروخته است.

در مقابل چین مدعی است کشور هند بیش از ۹۰هزار کیلومترمربع از اراضی را که بیشتر آن در ایالت «اروناچال پرادش» در شمال شرق هند واقع است در اشغال خود دارد.

یک هزار کیلومتر مرزی را که  که مک ماهان در سال ۱۹۱۴ با حضور مقامات تبت و انگلیس تعیین کرد را  چین غصب شده می داند. بخصوص منطقه تاوانگ را چینی می داند هند نیز  اشغال تبت در سال ۱۹۵۰ از سوی چین را برسمیت نمی شناسد و از دالایی لاما حمایت می کند. جنگ ۱۹۶۲ نیز نتوانست مشکل تاوانگ را حل کند. اما چین مدعی است منطقه اکسایی چین(اقصی چین) جزو لاینفک این کشور از زمان قدیم می باشد این منطقه را  جزو ایالت جامو و کشمیر هند می داند لداخ  و سیکیم نیز منطقه دیگر اختلافی است .

مسئله مرزی میان هند و چین بسیار حساس است و باوجود اینکه روابط دوجانبه در زمینه های مختلف از جمله تجاری روبه افزایش است مذاکرات برای حل مسئله مرزی میان هند و چین نتیجه ای نداشته است .

اما هند با پاکستان علاوه بر اختلاف مرزی اختلافات مذهبی و سیاسی دارد اختلافات دینی و جغرافیایی، اختلاف بر سر مسئله کشمیر، اختلاف بر سر سهم آب در پنجاب، اخلاف بر سر منطقه مرزی سیاچن و در نهایت اختلاف در خصوص مسائل سیاسی بنگلادش و افغانستان و تروریزم به اصطلاح اسلام افراطی بخشی از مشکلات با پاکستان است. لذا هند روابط خود  با سایر کشورهای دنیا را با نحوه نگرش انها به هند و پاکستان تنظیم می کند. پاکستان از ابتدای تاسیس خود روابطی محکم با آمریکا و ناتو برقرار کند و هند در ضدیت با پاکستان روابط خود را با شوروی مستحکم نمود.

چالش با کشورهای اسلامی

هند جمعیتی ۲۰۰ میلیونی مسلمان دارد که جمعیت تاثیر گذاری هستند وقتی ناریندا مودی در هند به قدرت رسید انتظار بود که رابطه با کشورهای  مسلمان تضعیف و رابطه با آمریکا و اسرائیل با قدرت بیشتری رو به تعمیق گذارد اما رفتار دو سال گذشته  مودی نشان داد که هند نمی تواند بدون توجه به واقعیتهای میدانی داخلی و خارجی عمل کند مودی سفر های متعددی به کشورهای مسلمان کرد و از جمله به ایران سفر نمود کشورهای آسیای میانه و خلیج فارس را همچنان مورد توجه قرار داد. بیش از ۷ میلیون هندی در خلیج فارس سالانه حدود ۷۰ میلیارد درامد به هند منتقل می کنند با این وجود هند روابط استراتژیک با هیچیک از کشورهای عربی خلیج فارس ندارد زیرا آنها با پاکستان روابط صمیمانه ای دارند. اما از سوی دیگر ناچار است  سود رابطه با این کشورها را بر اسرائیل ترجیح دهد. کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بخصوص عربستان تلاش زیادی می کند که رابطه خود را با هند به حد اعلای ممکن برساند و از کدورتهای قبلی عبور نماید و موضوع کشمیر و پاکستان را جدا از روابط دوجانبه قرار دهد. روابط هند با عربستان البته چالش های خاص داخلی و بین المللی برای هر دو کشور دارد ،هندی ها ناچار هستند در روابط خود با عربستان و ایران و بالانس برقرار کنند. موضوع پاکستان و جهان اسلام و بحث تروریزم و اختلاف نظری که این کشورها راجع به این موضوعات دارند قابل توجه است. هند نمی تواند نقش عربستان را در ایجاد طالبان و القاعده و مدارس مذهبی پاکستان فراموش کند. روابط عربستان از  ۷ میلیارد دلار در سال  ۲۰۰۱ به چیزی در حدود ۵۰ میلیارد دلار، حجم مبادلات دو کشور رسیده است که همان طور که گفته شد اگر ۶۰ میلیارد دلار درآمد هندی هایی را که مقیم خلیج فارس و عربستان هستند به این رقم اضافه کنید، می بینید که این رقم در مقایسه با حجم ۱۲ میلیاردی تجارت هندبا ایران و یا حجم نیم میلیارد دلاری با اسرائیل ، بسیار قابل توجه است.

همگرایی ها و واگرایی با ایران یا چالش ایران

هند هنوز نتوانسته است با ایران نیز روابط عمیقی داشته باشد . معمولا تمام مقامات هندی در دیدار  با مقامات ایرانی به میراث مشترک تاریخی و تمدنی دو کشور  اشاره می کنند. اما هند همواره به ایران به عنوان یک کشور مسلمان با دستور کارهای اسلامی نگاه می کند و بنا بر این یک سقف و محدودیتهای برای کار با ایران قایل هست. هند درک می کند که اهمیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک ایران و موقعیت جغرافیایی خاصی است که ایران در آن قرار گرفته است قابل چشم پوشی نیست . هند برای دسترسی به آسیای میانه بهترین مسیری را که می تواند انتخاب کند، ایران است. هند به عنوان قدرت نوظهور با رشد اقتصادی ۸ درصدی برای تامین انرژی خود که در واقع پرمصرف ترین کشور در چند سال آینده خواهد بود، به منطقه خلیج فارس نیاز دارد. چابهار از ابعاد اقتصادی و سیاسی برای هند مهم است  از جمله امنیت و ثبات ایران و مزیتهای اقتصادی و تجاری ایران مورد توجه هند قرار دارد. باید به ناچار به نیاز هند و چین به توسعه صادراتشان توجه کرد و طرح های بلندپروازانه ای (که چینی ها به عنوان رقیب هند دنبال می کنند) که هند نمی خواهد از چین عقب بماند. هر سه کشور چین ، هند و  ایران در مسیر اصلی کریدور و کمربند جاده ابریشم هستند این کریدور عظیم مجموعه ای شاهراه و  خط آهن در مسیر خشکی چین به اروپا است . بدنبال همسویی هند با غرب، تحریم های هسته ای هند لغو شد و قراردادهای هسته ای مهمی با هند امضا شد، آمریکا در مقابل از هند تعهداتی گرفته بود که در رابطه با ایران، بدون مشورت با آمریکا همکاری نکند اگر به کتاب خاطرات خانم هیلاری کلینتون نگاه کنید، یک فصل مفصلی از کتاب خاطراتش اختصاص به روابط هند و آمریکا با ایران دارد و در آن جا وزیر خارجه وقت امریکا اذعان می کند که در کمتر از یکسال فقط دو سفر را ویژه بحث تحریم های ایران به هند انجام داده است و در هر دو سفر مناقشات خیلی جدی و گاهی اوقات ناراحت کننده بین دو طرف صورت گرفته است. هندی ها به وزیر خارجه آمریکا تاکید می کرده اند که برای توسعه کشور به مزیت کار تجاری با ایران و به انرژی ارزان و به راه های مواصلاتی ایران نیاز دارند و نمی توانند به تحریم های آمریکا و غرب تن بدهند و ایشان توضیح می دهد که چطور هندی ها را متقاعد یا مجبور کرد که به تحریم های جهانی بپیوندند وی با افتخار می نویسد که توانستم خرید نفت هند از ایران را در آخر دوره ماموریتم به صفر برسانم

هند بسوی اتحاد با غرب و دوستی با اسرائیل پیش می رود ولی کشورهایی مانند ایران و کشورهای مسلمان را نیز نمی تواند نادیده بگیرد . بزرگترین مانع همگرایی و رابطه خوب بین ایران و هند،  آمریکا و اسرائیل  است.  ایران و هند می توانند روابط پایداری داشته باشند زیرا دو کشور  نه با هم مشکل مرزی دارند و نه مشکل دینی و مذهبی و هر دو کشور از دخالت در امور داخلی یکدیگر همواره دوری جسته اند هند در تمام دوره ها در پرونده حقوق بشری بنفع ایران رای داده است. از نفوذ ایران در هند نگران نیست و زبان فارسی و تمدن ایرانی را جزئی از فرهنگ و تاریخ خود می داند. هند جایگاه روابط عمیق ایران و پاکستان را پذیرفته و روابط دو کشور را با مشکلات میان خود و پاکستان پیوند نمی زند پاکستان نیز به صورت مشابه جایگاه روابط هند و ایران را پذیرفته است و این یکی از نکات مهم در وضعیت روابط ایران نسبت به هند و پاکستان است. روابط هند با آمریکا بسیار گسترده و عمیق شده است حجم مبادلات دو کشور بیش از یکصد میلیارد دلار شده در حالیکه ۱۰ سال قبل فقط ۵ میلیارد دلار بود.  نقش آمریکا در منطقه آسیای جنوب شرقی و نیاز هند به آمریکا بگونه ای است که می تواند روی روابط هند با ایران تاثیر بگذارد. امریکا برای سرمایه گذاری در هند همواره بدنبال امتیاز گیری است و ایران یکی از موضوعات و چالش ها بر سر راه روابط استراتژیک دو کشور است . مشکل دیگری که هند دارد افکار داخلی بخشی از جامعه هند است.احزاب چپ گرا و کمونیست هند همواره مخالف نزدیک شدن هند به آمریکا و اسرائیل هستند تا جاییکه در ضدیت با غرب از برنامه هسته ای ایران حمایت کرده اند. افکار عمومی هند همواره از ایران با بزرگی یاد می کنند و غرب ستیزی ایران را ستایش می کنند. دولت هند و بخشی از احزاب سیاسی هند  از مواضع ایران در سوریه و عراق حمایت می کند و مخالف دخالت آمریکا در سوریه است زمانیکه بحث حمله آمریکا به سوریه بود دولت هند رسما دخالت غرب برای تغییر دولت اسد را مورد انتقاد قرار داد. هند و طالبان دشمن یکدیگر هستند و زمانیکه ائتلاف برای سرنگونی طالبان در سال ۲۰۰۱ شکل گرفت هند مواضع غرب  را در مورد افغانستان مورد تایید قرار داد و با ایران همسویی نمود و همواره در دو دهه گذشته در مورد افغانستان تقریبا با ایران همسو بوده است. بخش بزرگی از احزاب هند مخالف سرنگونی قذافی بود و اعتقاد داشت قذافی دیکتاتور است اما دشمنان او ارتجاع و تروریستهای مذهبی فرقه ای هستند که وضعیت آنارشیستی ایجاد خواهند کرد و این بر ضد مصالح هند است.

سیاستهای دولت ناریندا مودی

حزب هندویی بی جی پی که در انتخابات دو سال قبل برای اولین بار بسیار قدرتمند ظاهر شد و به تنهایی اکثریت قاطع کرسی های پارلمان را بدست آورد حزبی  هندوگرا هست و طرفداری رشد و شکوفایی فرهنگ هندو در جهان است، مودی هنگامیکه سر وزیر ایالت گجرات بود فعالیتهای بین المللی زیادی انجام می داد که چندان خوشایند دولت مرکزی نبود. از جمله مودی روابط اقتصادی گسترده ای با جهان خارج بخصوص ژاپن – چین و اسرائیل برقرار کرده بود. او با وعده سربلندی هند و هندوها در سراسر جهان و مقتدر کردن هند بقدرت رسید او الگوی تجارت پیشگی چین را مورد احترام قرار داده و تجارت با سراسر جهان و تولید در هند با سرمایه خارجی را مورد استقبال قرار داده است او سفرهای متعددی به کشورهای مختلف انجام داد و مورد استقبال ۲۵ میلیون هندی تبارهای خارج از هند قرار گرفت روابط با آمریکا را تعمیق نمود اهمیت زیادی به تعمیق روابط با همسایگان بی واسطه و آسیای شرقی داد هند می خواهد رسالت جهانی بر عهده گیرد و نقش یک ابرقدرت فعال را بازی کند هند هم اکنون در مبارزه با تروریزم همپیمان غرب است و در استقرار صلح جهانی مدعی است هند در سازمان های بین المللی از قبل فعال تر ظاهر شده و در گروه ۲۰ – گروه بریکس – اسه آن و سارک نقش راهبردی دارد و تلاشهای موفقیت آمیزی برای پذیرش  به عنوان عضو دایم شورای امنیت انجام داده است.

 علی رغم این که کشورهای عربی خلیج فارس و کشورهای اسلامی زمانی که آقای مودی به قدرت رسید، چندان استقبال نکردند؛ ولی مودی خیلی صریح اعلام کرد که با کشورهای اسلامی به خصوص کشورهای خلیج فارس و ایران رابطه دوستانه ای خواهد داشت. اولا بدلیل نیاز جغرافیایی و تاریخی دوم این که جمعیت شش میلیون نفری هندی هایی که در خلیج فارس کار می کنند و چیزی حدود هفتاد میلیارد دلار به طور سالانه برای هند درآمد کسب می کنند و سومین عامل هم بازار خوبی است که در خلیج فارس برای هندی ها وجود دارد، چه از نظر خرید انرژی و تامین انرژی و چه از نظر فروش محصولات کشاورزی هند. تقریبا همه کشورهای خلیج فارس خریدار عمده محصولات کشاورزی و غلات هند هستند و هند با کشورهای حاشیه خلیج فارس، حجم کل مبادلات تجاری که دارد، نزدیک به دو برابر بیشتر از کل اتحادیه اروپاست

اما دولت ها هم متوجه هستند که در میزان و سقف رابطه با کشورهای مسلمان مشکلات زیادی وجود دارد، موضوع مسلمانان، بی جی پی، آر اس اس و مسائل هندو ها و مسائل ایدئولوژیکی که هنوز بر این دو دولت به خصوص دولت مودی حاکم است و این ها موضوعاتی است که می تواند روابط کشورهای مسلمان را تحت تاثیر قرار دهد. به هر حال ماشین اقتصادی هند بسوی غرب در حرکت است ولی هند مایل است که رابطه با اسرائیل و آمریکا تاثیری بر کشورهای عربی و ایران  و روسیه نداشته باشد. روسیه نیز از موضوعاتی است که هند براحتی نمی تواند آنرا نادیه بگیرد و از رابطه با آن چشم پوشی کند تعادل میان روابط با روسیه و غرب نیز دور از ذهن هندی ها نیست.

نتیجه گیری

هند امروزه به یک قدرت بزرگ اقتصادی و کشوری صنعتی تبدیل شده است و ابزارهای لازم برای ایجاد نقش فعال و پویا در سطح جهانی را دارد. هند در بخش اعزام نیروهای حافظ صلح در مناطق بحران زده بیشترین نیروی اعزامی دارد و بر همین اساس مدعی است که نقش جهانی خود را بشکل مثبتی انجام می دهد در مبارزه با تروریزم بین الملل نیز ادعاهایی دارد بخصوص در افغانستان حضور فعالی دارد.  هند در سازمان های منطقه ای و بین المللی اقتصادی نقش فعالی دارد از جمله آنها می توان به G 20- ASEAN -BRICS – SAARC   و غیره اشاره کرد.