ریواس یک علوفه و یک گیاه دارویی و یک میوه و سبزی است یعنی تمام مزایا در ان هست و بسیار مقاوم و به آب هم نیاز چندانی ندارد زیرا در اسفند  و فروردین  بعمل می آید و با اندک نزول باران  رشد می کند.

کشت این نوع علف به کشاورزان مناطق کم آب توصیه می شود. مرغوب ترین نوع ریواس  جهان در دشت زیبد در حاشیه کویر  گناباد بجستان قرار دارد که به کم ابی مقاوم است و در سالهای پر باران گاهی ساقه میوه ای ان تا یک متر بزرگ می شود.

ریواس گیاهی است که بصورت طبیعی و دیمی  در مناطق کوهپایه  و سردسیر رشد می کند و در مناطقی که گل لاله وجود دارد این گیاه نیز رشد می کند و به آبیاری نیاز ندارد. فصل برداشت ریواس در بیشتر مناطق ایران فروردین ماه است.

در فلات شرقی ایران- فارسی زبانان آنرا به نام رواش و یا ریواچ هم می شناسند که گونۀ دیگری از تلفظ همین واژه است. ریواس همچنین در دامنه بینالود، کوهستان‌های آذربایجان و کردستان، و بلندی‌های البرز در شمال تهران و همچنین در کوههای روستای رباط ترک(که این گیاه در کوههای رباط ترک و قلعه تخت کوه به طور وحشی رشد می‌کند) روییده و بومیان با چیدن سنگ دور ساقه‌اش آن را پرورانده و سبب بلندتر شدن ساقه‌اش می‌گردند. این نبات در کوههای هندوکش- شمال کابل، نیز با شیوه های مشابه به صورت طبیعی می روید و بومیان آنرا پرورش می دهند. ریواس (رواش) سالنگ و پغمان در کابلستان شهرت  دارد.  ریواس ساقه بلند و یا ریواچ قاقوری که از ساقه آن شربت تهیه می کنند یک نوع ریواس است که در حاشیه کویر در دهستان زیبد می روید.

فصل تهیه قاقوری یا ساقه شربتی آن ۲۵ اسفند تا آخر فروردین است. مزه این نوع شربت مشابهه طعم انار شیرین است.

این گیاه در غذاهای ایرانی به صورت خام و پخته در سالاد و خورش کاربرد دارد، اما به دو صورت کلی همراه با کوفته ریزه و رب و پیاز و صورت دیگر همراه با گوشت قرمه و سبزی نعناع و جفری پخته می‌شود این خورش‌ها ویژه نواحی جنوبی البرز از جمله تهران و قم است که این گیاه در دامنه‌های البرز به طور وحشی رشد می‌کند. با ریواس خوشاب و شربت نیز درست می‌کنند.

ارزش غذایی.

ریواس دارای برخی عناصر مانند پتاسیم – کلسیم است و از نظر ویتامینها نیز تا حدودی غنی است. دمبرگ ریواس که بخش قابل استفاده آن است دارای مقداری اسیدهای آلی مانند اسید مالیک است که برای رفع تشنگی و آسان کردن هضم غذا سودمند است. همچنین در طب سنتی ریواس برای دفع بعضی از باکتریهای مضر استفاده می‌شود.

مصرف بیش از اندازه ریواس به دلیل دارا بودن مقادیر زیادی اکسالیک اسید که برابر با ۴۶۰ میلی گرم در هر ۱۰۰ گرم می باشد باعث جلوگیری از جذب کلسیم و منیزیم توسط بدن می شود و باعث پوکی استخوان میشود. مقدار مجاز مصرف اکسالیک اسید در روز ۱۰ گرم برای بزرگسالان و ۳ تا۴ گرم برای کودکان می باشد. که این مقدار برابر است با چندین کیلوگرم ریواس، درنتیجه ریسک ابتلا به پوکی استخوان به دلیل مصرف ریواس بسیار کم می باشد. همچنین مصرف بیش از حد مجاز اکسالیک اسید موجود در ریواس باعث آسیب رساندن به دستگاه گوارش و کلیه ها نیز می شود.

مشخصات ظاهری

ریشه: ریواس دارای یک ریشه ضخیم  و پهن  است که یک تا دو متر در خاک رشد می‌کند. ریشه ریواس در برابر سرما و یخبندان مقاوم است.

ساقه: ریواس دارای دو نوع ساقه است. یکی ساقه زیرزمینی که به آن ریزوم می‌گویند. ریزوم پس از رشد گوشتی و چوبی می‌شود که از جوانه‌های آن، ساقه‌های هوایی و برگهای پهن بوجود می‌آید. نوع دوم ساقه در ریواس ساقه‌های هوایی است که تا حدود یک متر نیز رشد می‌کند.

برگ: ریواس دارای برگهایی است که از جوانه جانبی ریزومها بوجود می‌آیند. برگ‌ها دارای پهنک نسبتاً پهن هستند. دمبرگ ریواس که بخش خوراکی آن را تشکیل می‌دهد، گوشتی بوده و طول آن به بیش از نیم متر می‌رسد.

گل: به تعداد زیاد و به صورت خوشه در انتهای ساقه اصلی ایجاد می‌گردد. گلهای ریواس به رنگ سبز هستند و در اثر تلقیح بذر را تشکیل می‌دهند.

آب و هوای مناسب

ریواس از سبزی‌های فصل خنک است و دماهای پائین را تحمل می‌کند. برگها در دمای پائین صورتی یا قرمز و در دماهای بیش از سی درجه سانتیگراد سبز تیره است. ریواس در مناطق پر باران عملکرد بیشتری را دارد. در خاک‌های نرم و حاصلخیز و غنی از پتاسیم بهتر رشد می‌کند.

مهم‌ترین نواحی رویش ریواس در ایران، دامنه‌های کوه بینالود در شهرستان نیشابور، دامنه کوه‌های شهرستان شهربابک در کرمان و دامنه کوه‌های البرز در شهرستان طالقان و کوه های کردستان ریواس در فصل بهار به فراوانی در بازارهای محلی مناطق آذربایجان نیز یافت می‌شود که از دامنه‌های کوه‌های این مناطق توسط روستاییان برداشت می‌شود. این گیاه در مناطق جنوبی استان فارس -کوه های اطراف شهر دبیران نیز یافت شده است. ریواس در مناطق مختلف شهرستان شازند هم وجود دارد مخصوصا در کوه راستوند و کوه شهباز  یافت می شود.

دشت ریواس زیبَد گناباد

ریواچ  زیبد گونه ای  پهن برگ و ساقه بلند و قرمز رنگ است . ریشه های  آن چندین متر در عمق خاک نفوذ می کند و شکل پیاز گونه دارد برگ آن پهن است و ساقه آن بلند و ضخیم و موقع بلوغ تماما قرمز رنگ می شوند. اینگونه ریواس منحصر به فرد و یگانه است  این ریواس گونه ای مقاوم در مقابل خشکسالی ها متوالی است و در حاشیه کویر در دشت زیبد می روید این دشت زیستگاه بسیار کهنی از ریواس هست و علوفه و ساقه و بذر آن توسط حیوانات اهلی و وحشی تغذیه می شود و دانه های بذر ان نیز توسط خزندگان و پرندگان و حشرات مورد استفاده واقع می شود و رمز اینکه نسل لاک پشتهای صحراییف موش صحرایی ، آهو و بز کوهی و حیوانات دیگر در منطقه براکوه زیبد گناباد  منقرض نشده وجود همین ریواس و گیاهانی مانند خار انگبین و چرخه و خلوره است که ریشه های بسیار عمیقی در خاک دارند.   نوع ریواس شیرین که به آن قاقوری یا ریواچ می گویند در دامنه  دشت و کوه  دهستان زیبد می روید.این نوع ریواس را کشاورزان با ریختن خاک روی ساقه تازه  از خاک بیرون امده ، گاهی ساقه با ارتفاع یک متر و صخامت ۸ سانت بدست می آورند که بر خلاف ریواسهای سایر مناطق طعم شیرین دارد و نه طعم ترش. در سالهای اخیر هجوم بی رویه  افراد با خودروها و تراکتور باعث لطمات جبران ناپذیری به طبیعت چند هزار ساله این دشت شده است. 

خوراک دام.

این گیاه مورد استفاده دام قرار می گیرد و تمام برگ و ساقه خشک شده آن را مورد علاقه دام و حیوانات است. گیاهان و بوته های خارداری دیگری مانندسوsouw – چرخه- گون- خارانگبین در اطراف این گیاه رشد می کنند

تکثیر ریواس

این گیاه توسط دو روش غیر جنسی و بذر تکثیر می‌شود اما چون گیاهان حاصل از بذرکاملاً متفاوت از گیاهان والدینی می‌باشند در واقع استفاده از گیاهانی که از جوانه‌های روی ریزوم حاصل می‌شوند، روش اصلی تکثیر آن می‌باشد که این گیاهان در اطراف گیاه اصلی قرار دارند. در اوایل بهار گیاهان جدا شده از گیاه مادری به صورت شیاری کشت می‌شود. فاصله مشت بین یک تا یک‌ونیم متر در نظر گرفته می‌شود و فاصله دو بوته ۶۰ تا ۹۰ سانتیمتر است.

کشت و داشت

وجین: اگر علف‌های هرز توسط ادوات مکانیکی حذف می‌گردند باید عمق کاشت ریزوم را در نظر گرفت و از ایجاد صدمه به آن جلوگیری نمود.

کوددهی: کود دهی در طی فصل رشد صورت می‌گیرد.

حذف گلها: حذف غنچه و گل به محض ظهور ساقه گل دهنده صورت می‌گیرد و اینکار باعث می‌شود که در سالهای بعد رشد رویشی و دمبرگها با شدت بیشتری ادامه یابد چون گلدهی و تولید بذر، گیاه را ضعیف می‌سازد.

برداشت

برداشت ریواس از سال دوم کشت شروع می‌شود. نشانه رسیدن محصول بزرگ شدن پهنک برگ است. ریواس برای مصرف تازه، هر هفته برداشت می‌شود.

آفات و بیماری‌ها

زنگ ریواس

کرم ریشه ریواس

بیماریهای ویروسی که توسط ریزوم منتقل می‌شوند.

ریواس در علم کشاورزی

تاکسونومی: گیاه ریواس بر حسب خویشاوندی با سایر گیاهان رده بندی می‌شود و جایگاه این گیاه از نظر رده بندی در سطح گونه مشخص می‌شود.

کالبدشناسی: ساختمان داخلی گیاه ریواس مطالعه می‌شود.

ریخت‌شناسی: تنوع ریختی گیاه ریواس مطالعه می‌شود. به عبارتی مطالعه تنوع ریختی گیاه ریواس باعث می‌شود تا بدانیم که با شرایط متفاوت در زیستگاههای مختلف سازگاری این گیاه چگونه صورت می‌گیرد.

مورفوژنز: از آغاز تشکیل سلول تخم ریواس تا بوجود آمدن سکل ریواس بررسی می‌شود.

فیزیولوژی: نحوه کار و فعالیت گیاه ریواس از سطح اندامکهای درون سلول تا بافت‌ها، اندام‌ها و خود گیاه ریواس مطالعه می‌شود.

سیتولوژی: به مطالعه درباره رشد، تولید مثل و رفتار سلول گیاه ریواس می‌پردازد.

بوم‌شناسی: به مطالعه چگونگی سازش گیاه ریواس با محیط و ارتباط آنها با یکدیگر می‌پردازد.

ژنتیک: چگونگی انتقال صفات وراثتی و عوامل انتقال دهنده و ساختار شیمیایی این عوامل را در گیاه ریواس بررسی می‌کند.

درختان مقدس «قصه سرو کاشمر»

زرتشت که صاحب الامجوس بود دو طالع اختیار کرد و فرمود تا بدان دو طالع دو درخت سرو بکشتند. یکی در دیه قاشمر(کاشمر) طریثیث، یکی در دیه فریومد و در کتاب ثمارالقلوب خواجه ابومنصور ثعالبی چنین آرد که این دو درخت گشتاسب ملک فرمود تا بکشتند. المتوکل علی الله جعفربن معتصم خلیفه را این درخت وصف کردند و او بنای جعفریه آغاز کرده بود… نامه نوشت به عامل نیشابور خواجه ابوالطیب و به امیر عبدالله بن طاهر که باید آن درخت ببرند و بر گردون نهند و به بغداد فرستند و جمله شاخ‌های آن در نمد دوزند و بفرستند تا درودگران در بغداد، آن درخت راست باز نهند و شاخ‌ها به میخ باز بندند چنان که هیچ شاخ و فرع از آن درخت ضایع نشود تا وی آن بیند آن‌گاه در بنا به کار برند پس گبرکان جمله جمع شوند و خواجه ابوالطیب را گفتند ما پنجاه هزار زر نیشابوری خانه خلیفه را خدمت کنیم، درخواه تا از این بریدن درخت درگذرد چه هزار سال زیاد است تا این درخت کشته‌اند و این در سنه اثنین و ثلاثین و ماتین بود {۲۳۲ه} و از آن وقت که این درخت کشته‌ بودند تا بدین وقت ۱۴۰۵ سال بود و گفتند که قلع و قمع این، مبارک نیاید و بدین انتفاع دست ندهد.
پس عامل نیشابور گفت: متوکل نه از آن خلفا و ملوک بود که فرمان وی بر وی رد توان کرد. پس خواجه ابوالطیب امیر عتاب بن ورقاء الشاعر الشیبانی- را و او از فرزندان عمر و بن کلثوم الشاعر بود- بدین عمل نصب کرد. و استادی درودگر بود در نیشابور که مثل او نبود. او را حسین نجار گفتندی، مدتی روزگار صرف کردند تا اره‌ی آن بساختند و اسباب آن مهیا کردند. و استواره‌ ساق این درخت چنانکه در کتب آورده‌اند مساحت ۲۷ تازیانه بوده است و هر تازیانه رشی و ربعی به ذراع شاه، و گفته‌اند در سایه‌ آن درخت زیادت از ده هزار گوسفند قرار گرفتی و وقتی که آدمی نبودی و گوسفند و شبان نبودی، و حوش و سباع، آن‌جا آرام گرفتندی و چندان مرغ گوناگون بر آن شاخ‌ها ماوا داشتند که اعداد ایشان کسی در ضبط حساب نتواند آورد. چون بیوفتاد در آن حدود، زمین بلرزید و کاریزها و بناها بسیار خلل کرد و نماز شام انواع انصاف مرغان بیامدند چندان که آسمان پوشیده گشت و به انواع اصوات خویش نوحه زاری کردند و بر وجهی که مردمان از آن تعجب کردند. و گوسفندان که در ضلال(سایه) آن آرام گرفتندی، همچنان ناله و زاری آغاز کردند.

پانصدهزار درم صرف افتاد در وجوه آن تا اصل آن درخت از کاشمر به جعفریه بردند و شاخ‌ها و فروع آن بر هزار و سیصد اشتر نهادند. آن روز که به یک منزلی جعفریه رسید آن شب غلامان، متوکل را بکشتند و آن، اصل سرو ندید و از آن برخوردار نیافت. قال علی بن جهم فی قصیده السر و یسری و المنیه تنزل … و آن بر یک منزلی جعفریه بماند تا عهد نزدیک و در آن سال والی نیشابور که آن فرمود و هر که در آن سعی کرده بود. جمله پیش از جولان حول هلاک شدند. درودگر و آهنگر شاگردان و اصحاب نظاره و ناقلان آن چوب، هیچکس نماندند و این از اتفاقات عجیبه است. (تاریخ بیهقی صفحه ۲۸۱ به بعد)

*** سرو زیبد گناباد .

در ابرکوه درخت سروی وجود دارد که قدمت آن را ۴ هزار سال بر آورد می کنند و در زیبد گناباد درخت سروی وجود دارد که قدمت آنرا بیش از دو هزار سال گفته اند. درخت سرو زیبد در واقع در گذشته ها تقدس داشته است و عده ای اطراف ان طواف می کرده اند این تقدس نشان می دهد که این درخت یادگار دوران آیین های اولیه ایرانی است که بعدها زرتشتی ها و هندوها میراث دار آن آیین ها شده اند .

همانطور که بیهقی نوشته است شواهد بسیار زیادی از مقدس بودن سرو نزد آیین‌های کهن ایرانی وجود دارد نوشته‌های بجای مانده از حکایت درخت سرو کشمر که بدستور خلیفه بریده شد و  او مورد نفرین واقع شد حکایت معروفی در تاریخ اسلام است.

هنوز هم نزد روستاییان خراسان از تقدس برخوردار است که این احترام و تقدس در کتابهای تاریخی نیز منعکس شده‌است و آن داستان سروک شمر است. «در شاهنامه آمده‌است که پیامبر زرتشت، یک درخت سرو شگفت که سرشتی مینوی و اندازه‌ای بسیار بزرگ داشت، در ناحیهٔ کشمر (از روستاهای شهرستان بردسکن کنونی) بر در آتشکدهٔ بُرزین‌مهر بر زمین نشاند.

بهشتیش خوان ارندانی همی
چرا سروکِشمَرش خوانی همی،
چراکش نخوانی نهال بهشت،
که چون سرو کِشمَر به گیتی که کشت؟
در متنهای تاریخی پس از اسلام، به نام سروعظیم مقدسی بر می‌خوریم که با زرتشت و موبدان و مغان پیوستگی دارد و تا اواسط قرن نهم میلادی بر سر پا بوده‌است. تا اینکه سرانجام در سال ۸۴۶ میلادی (۲۳۲ هـ ق)به فرمان و فتوای «متوکل» خلیفهٔ عباسی آن را بریده و فرو افکندند».

درخت تاقوک درخت تاگوک یا داغداغان. یا تَگوک Taghouk یا درخت”” تـَ “” یکی از درختانی است که به همراه درخت سرو نزد ایرانیان باستان از تقدس برخوردار بوده و معمولاً خانم‌ها بر آن پارچه‌ای و یا رووش(تکه باریک پارچه) می‌بستند برای رفع بلا و یا بر آورده شدن حاجات. هنوز هم این سنت در بعضی از مناطق ایران حفظ شده‌است درخت سرو زیبد و درخت تاقوک زیبد درقهستان و همچنین در منطقه ترکمن صحرا را می‌توان نام برد.

درخت هوم:
در داستان آفرینش زرتشتیان، گیاه خودروی ریواس که به هنگام رعد و برق در کوه می‌روید، موجب پدیدار شدن بشریت می‌شود. درمتون زرتشتی همچون «بندهش» و «زاداسپرم» از ده نبرد آفریدگان گیتی با اهریمن سخن به میان آمده که چهارمین آن نبرد گیاه‌است:

«چون چهارم بر گیاه آمد. به مقابله او همان گیاه بکوشید. چون آن گیاه نخستین بخشکید. «امرداد» که او را گیاه نشان گیتی است، وی را برگرفت و او را خرد بکوفت و با آب تیشتری بارانی بیامیخت. پس از باران همه زمین را رستنی‌ها آشکار شد، ده هزار نوع اصلی و یک صدهزار نوع به نوع اندر نوع چنان رستند که از هرگونه‌ای و آیینی بود. او آن ده هزار نوع را به باز پس داشتن ده هزار بیماری آراست. پس از آن یک صد هزار نوع گیاه تخم برگرفت. از گرد آمدن تخم‌ها درخت «همه تخمه» را میان دریای فراخکرد بیافرید که همه گونه (های) گیاهان از او همی رویند و سیمرغ آشیان بدو دارد. هنگامی که از آن به فراز پرواز کند. آنگاه تخم خشک آن را به آب افکند و به باران باز به زمین باریده شود. به نزدیکی آن درخت «هوم سپید» را بیافرید که دشمن پیری، زنده گر مردگان و انوشه گر زندگان (است).»

اما هومچیست: شربتی مقدس از شیره گیاه ” افدرا” شده که شاخه‌های آن را در آب می‌شویند و در هاون می‌کوبند و با شاخه‌ای از درخت انار می‌سایند و صاف می‌کنند. این شیره سپس با شیری که با هوم مخلوط می‌شود محصول نهایی است. هوم قبل از مراسم آماده می‌شود و بعد ضمن برخواندن فصلهای ۹ – ۱۱ یسنا که اختصاص به ستایش هوم دارد مصرف می‌شود. تهیه آن برای دومین بار با یسنا ۲۲ آغاز می‌شود و در مدت خواندن اولین گاهان یسنا ۱۸ – ۳۴ ادامه می‌یابد.