زهره نوروزپور: در حالی که منطقه غرب آسیا هر روز شاهد تحول تازه ای است و روابط ایران و عربستان به گونه ای به تکرار حملات لفظی به یکدیگر تبدیل شده، ریاض درصدد ایجاد یک ائتلاف جدید با حضور ترکیه، پاکستان و عربستان است. تحلیلگران در روزهای اخبر با توجه به آتش بس در سوریه و اوضاع یمن معتقدند ایالات متحده آمریکا به مانند سابق طبق درخواست سعودی ها پیش نمی رود کما اینکه پادشاهی سعودی از توافق مسکو و واشنگتن در خصوص سوریه به شدت خشمگین است و آینده سیاسی خود را نیازمند به متحدان جدید از جمله اسلام آباد می بیند از این رو مقامات ریاض آمد و رفت های دیپلماتیک خود را به پاکستان افزایش داده اند.

برخی گمانه زنی ها حاکی از آن است که عربستان قصد دارد یک محور هسته ای در منطقه با ائتلاف سه کشور ترکیه، پاکستان و سعودی تشکیل دهد، سفر مقامات ریاض به اسلام آباد پس از آن صورت گرفت که مقامات امنیتی پاکستان به ایران آمدند و بین دو کشور معاهده های امنیتی و ضد تروریسم امضا شد. رسانه های برون مرزی در تحلیل های خود سفر محمد بن سلمان به اسلام آباد را به سفر مقامات پاکستان به ایران مرتبط دانستند، در این باره با دکتر محمد عجم، کارشناس مسائل غرب و شرق آسیا گفتگو کرده ایم که در ادامه می خوانید:

زمزمه هایی شنیده می شود مبنی بر ایجاد محور سه گانه عربستان- پاکستان و ترکیه، این خبرها تا چه اندازه صحیح است و آیا تحقق می یابد؟ کما اینکه پس از سفر مقامات امنیتی پاکستان به ایران و همین طور ایران به پاکستان، محمدبن سلمان وزیردفاع سعودی و جانشین ولیعهد پادشاهی، به پاکستان سفر کرد، آیا این سفر به مناسبات امنیتی تازه ایران و پاکستان مرتبط بود؟

اگرچه عربستان اکنون تمام سعی و توان خود را برای بی ثباتی ایران و برای بدبین کردن و دور کردن همسایگان نسبت به ایران بکار می‌برد، اما این سفر ارتباط مستقیمی با سفر مقامات پاکستان به ایران نداشته است. ارتباطات پاکستان  و عربستان در زمینه نظامی یک سابقه ۵۰ ساله دارد در چند سال گذشته شدت بیشتری به خود گرفته است. عربستان شدیدا در شرایط فعلی به پاکستان نیاز دارد به خصوص بعد از اینکه جو بی اعتمادی بین عربستان و آمریکا به وجود آمد، چرا که برخی معتقدند که ممکن است عربستان در آینده نزدیک دچار تحریم تسلیحاتی از سوی غرب شود. در نتیجه عربستان خود را از قبل بیشتر نیازمند پاکستان می داند. عربستان و پاکستان همواره در سازمان کنفرانس اسلامی مواضع همسانی داشته اند عربستان در منازعه هند و پاکستان و همچنین مسائل افغانستان همواره در طرف پاکستان بوده است.

آیا در این سفر معاهده تسلیحاتی بین عربستان و پاکستان بسته شده است؟ دیدار آنها در شرایط منطقه و نزدیک شدن بیشتر پاکستان به ایران به چه دلیل بود؟

صحبت از امضای قراردادهای همکاری است که بیشتر در مبارزه با تروریسم و آموزش نیروهای نظامی عربستان و مانورهای مشترک است، اما اینکه معاهده ای برای خرید تسلیحات باشد، هنوز کارشناسان چنین عقیده ای ندارند، برای اینکه در حال حاضر فعلا هنوز عربستان به سلاح های پاکستان نیازی ندارد. البته پاکستان در رقابت با هند به یک کشور صادر کننده تسلیحات تبدیل شده و اخیرا با ۴۰ کشور دنیا معاملات فروش ادوات نظامی داشته است. پاکستان به دنبال بازار فروش سلاح هست و به دنبال معرفی موشک های شاهین  یا دیگر موشک های تولید پاکستان است، بخصوص که پاکستان در زمینه ساخت پهباد یا دِرُن و جنگنده بمب افکن با کمک چینی ها کارهایی انجام داده است  عربستان بخصوص سفارش خرید پهباد و موشک را در نظر داشته است ولی هنوز یک معاهده تسلیحاتی علنی نشده است. دو سال قبل عربستان یک و نیم میلیارد دلار وام به پاکستان داده است و در قبال آن تقاضای خرید  JF-17 Thunder  جنگنده تندر جی اف ۱۷ را مطرح کرده است.

گفته می‌شودپاکستان با ترکیه وعربستان قصد دارندیک محور هسته ای تشکیل دهند؟ ارزیابی شما چیست؟ ائتلاف این سه کشور به چه معناست؟

عربستان بدنبال چنین محوری هست و قطعا با توجه به اینکه ترکیه هم مانند عربستان و پاکستان با آمریکا دچار سوظن و بی اعتمادی شده است. این که چنین قصد و یا آرزویی بین انها وجود داشته باشد محتمل و منطقی است. اما با قاطعیت می توان گفت که این ائتلاف بخصوص اگر همکاری نظامی و هسته ای باشد اجرایی شدن آن بدلایل متعدد در کوتاه مدت ممکن نیست.

بین عربستان و آمریکا از لحاظ سیاسی و نظامی یک بی اعتمادی هست. این بی اعتمادی بین ترکیه و آمریکا هم اخیرا به وجود آمده است. این مساله، این دو کشور را به همکاری نظامی با پاکستان سوق داده است. از طرفی خود پاکستان هم با آمریکا دچار مشکلات حادی شده است. غرب از هر سه کشور مصرانه می خواهد که سلفی های وهابی افراطی را کنترل کنند و با منشاء و منابع مالی تروریزم مقابله کنند اما هر سه کشور از انجام این امر عاجز هستند به همین دلیل سوظن و بی اعتمادی هر سه کشور پاکستان، عربستان و ترکیه با غرب رو به افزایش است. از طرفی هر سه کشور از مشکلات متعدد و وجود گسل های سیاسی اجتماعی داخلی نیز رنج می برند. در نتیجه خودشان را نیازمند به ائتلاف سه گانه می بینند.

پس از رسانه ای شدن مساله محور سه گانه یا به عبارتی ائتلاف این سه کشور، نوازشریف راهی عربستان شد، اگر به زعم شما این محور قابل بحث و بررسی است، یا اینکه در آینده ای دور اتفاق خواهد افتاد، این آمد و رفت ها در شرایطی است که رابطه ایران و عربستان تیره است، به چه معناست؟ به هر حال پاکستان یکی از همسایگان مهم شرقی ما محسوب می شود، با توجه به این موضوع سفر نوازشریف را چه طور ارزیابی می کنید و دست آورد وی از این سفر چه بود؟

تحقق محور سه گانه بیشتر شعار هست و خواسته یک طرفه عربستان است. حتی محور دوگانه بین عربستان و پاکستان هم خیلی عملی نیست. سه گانه شدن آن تحقق پذیری را سخت تر می کند بخصوص که بین ترکیه و عربستان نیز همسویی اعتماد و اعتماد لازم  وجود ندارد. عربستان از نواز شریف توقع یاری بیشتری دارد اما بعد از سپتامبر ۲۰۰۱ به خصوص بعد از سال ۲۰۰۳ همکاری نظامی پاکستان با سایر کشورها، شدیدا زیر ذره بین آمریکا قرار گرفت.

از طرفی هندی ها هم حساسیت بسیاری به همکاری نظامی پاکستان با سایر کشورها داشته و دارند، تا حدی که آنها به بی اعتمادی بین پاکستان و غرب  دامن می زدند، در یک دهه گذشته رسانه های هند گاهی اوقات اخباری منعکس می کردند مبنی بر اینکه پاکستان ممکن است سلاح های اتمی و موشکهای خود را در اختیار القاعده و طالبان قرار دهد. اتهاماتی از این دست که اصولا بیشتر جنگ روانی بود. اما همین جنگ روانی از سوی رسانه ها باعث شده  که حساسیت ها و سوظن ها در منطقه تشدید شود. به خصوص غربی ها نسبت به وضعیت سلاح های هسته ای پاکستان و همکاری نظامی بین المللی این کشور فوق العاده حساس شده اند. اسرائیلی ها نیز رفتارهای نظامی پاکستان را زیر نظر دارند و روابط نظامی عربستان و هند را رصد می کنند. اولین بار آنها نسبت به برنامه خرید موشکهای هسته ای عربستان از پاکستان هشدار دادند.

اگرچه عربستان سرمایه گذاری و مساعدت گزافی در بخش نظامی پاکستان داشته است و پاکستان خود را مدیون کمک های مالی و هدایای سعودی می داند، به ویژه آنکه نفت و انرژی ارزان از این پادشاهی دریافت می کند، اما همه اینها باعث نخواهد شد که در امور نظامی، پاکستان در قبال عربستان تا جایی پیش برود که سعودی ها به سلاح های استراتژیک پاکستان دست پیدا کنند. پاکستان به عواقب خطرناک داخلی و بین المللی چنین اقدامی آگاه است. دخالت بی ثمر و پر هزینه عربستان در لیبی، سوریه و یمن باعث مشکلات داخلی عدیده ای شده است. اکنون عربستان از بحران های داخلی متعددی رنج می برد بخصوص بحران جانشینی و بحران هویت،شکاف بین اقوام و طوایف عربستان تشدید شده زیرا عربستان هزینه افراط گرایی اقلیت وهابی سیاسی حاکم را می پردازد.

بسیاری از طوایف سنی به عملکرد وهابیت سیاسی معترض هستند جامعه فرهیختگان، زنان و جوانان نیز از تسلط روز افزون وهابیت سیاسی بر حکومت ناراضی هستند. عربستان در جهان رو به انزوا می رود، نسل جوانی که سیاست و نظامی گری عربستان را اداره می کنند از تجربه کافی برخوردار نیستند. غربی ها امروزه دریافته اند که نظام حکومتی عربستان بر دو ستون غیردمکراتیک بنا شده یعنی فرقه (وهابیت ) و قبیله (قبیله آل سعود) لذا افکار عمومی دنیای متمدن به ساختار حکومتی عربستان بدبین است.

اگرچه عربستان با پول و صرف هزینه کلان با ابزار دیپلماسی عمومی وجهه خود را در جهان روتوش کرده است ولی در حال حاضر اگر غرب متوجه شود که پاکستان قصد دارد سلاح های استراتژیک و پیشرفته خود را در اختیار سعودی قرار دهد قطعا هر دو کشور  زیر تحریم بین المللی قرار خواهند گرفت و پاکستان به این حساسیت ها واقف است.

می توان گفت که در آینده نزدیک هیچ توافق یا معاهده مهم و استراتژیکی که توازن منطقه ای را بر هم زند بین عربستان و پاکستان ایجاد نخواهد شد، به خصوص اینکه در شرایط حساس منطقه، که مخاصمات هند و پاکستان تشدید شده و روابطش با افغانستان و بنگلادش نیز مناسب نیست. بین ایران و عربستان سوءظن و دشمنی عمیق تر شده است که این روابط تیره بین تهران و ریاض اصلا به نفع پاکستان نیست، لذا پاکستان اصولا قصد ندارد در منازعات خلیج فارس وارد شود که معادلات به نفع ایران یا عربستان تغییر کند.

به همین علت بود که نوازشریف قصد داشت بین ریاض و تهران میانجیگری کند؟ چرا به نفع پاکستان نیست که در مساله ریاض و تهران ورود کند؟

درست است که روابط عربستان و پاکستان برادرانه و عمیق است اما  بین ایران و پاکستان نیز روابط همواره دوستانه بوده ایران همسایه استراتژیک پاکستان است. پاکستان کشوری همسو با ایران است و در جنگ ۸ ساله علی رغم ائتلاف عربی علیه ایران، پاکستان با ایران همراهی می کرد. موقعیت ژئوپلتیک و ژئو اکونومیک و خطوط جاده ای و مواصلاتی و اقتصاد ایران و مشترکات فرهنگی برای پاکستان اهمیت زیادی دارد. اولویتها و اهداف پاکستان و عربستان هم اکنون غیرهمسو است برای پاکستان اولویت اساسی منازعه کشمیر با هند است و می خواهد جهان اسلام تمام توجه خود را به این موضوع متمرکز کند. هر بحران دیگری که جهان اسلام را مشغول کند به نفع پاکستان نیست. در حالیکه اولویت اول عربستان هم اکنون بی ثبات کردن ایران است و این بنفع پاکستان نیست یک ایران امن و پیشرفته به نفع پاکستان است دو کشور هیچ ادعای ارضی و تاریخی نسبت به یکدیگر ندارند.
بر فرض اگر این ائتلاف یا به عبارتی محور سه گانه بین این سه کشور صورت بگیرد، با توجه به شرایط فعلی منطقه ورود ترکیه به سوریه، و تیره شدن روابط تهران و ریاض، ارزیابی شما از آینده روابط پاکستان و ایران به چه صورت است؟

مقامات پاکستانی بارها اعلام کرده اند که هیچ موضوعی روابط عربستان و پاکستان را نمی تواند برهم زند و همینطور روابط پاکستان با ایران را، لذا بحث از محور سه گانه و ایجاد ائتلاف نظامی بین عربستان، پاکستان و ترکیه آنهم در جهت خلاف منافع ایران در حد شعار و تبلیغات است، خیلی بعید است که به مرحله عمل برسد بخصوص اگر اهدافی در جهت تضعیف ایران داشته باشد، حداقل در چند سال آینده چنین تصوری وجود ندارد که بتواند یک ائتلاف یا یک محور نظامی بین این سه کشور عملی شود، دلایل متعددی وجود دارد که باید به طور جداگانه برشمرد.

ممکن است این دلایل را ذکر کنید؟

بحران های منطقه ای و حساسیت جهانی و درگیری های درونی خود این کشورها و ناهسو بودن اهداف آنها،  اجازه پیمان های نظامی در منطقه را به سبک سنتو و … نمی دهد. جهان اکنون درگیر مبارزه با تروریزم و افراط گرایی است که ریشه آن در همین منطقه است، پاکستان و عربستان و ترکیه هر کدام بنوعی در این موضوع نقش داشته اند کوچکترین غفلتی آنها را به گرداب خشونت و بحران می کشاند و آنها نمی توانند خود را در جبهه های مختلف درگیر کنند.
فرمودید عربستان به پاکستان نیاز دارد، چرا؟ آیا هدف خاصی را دنبال می کند؟

عربستان دچار توهم ترس از ایران است و ایران را متهم می کند که قصد صدور انقلاب و تسخیر پایتخت های عربی را دارد. این توهم عربستان را به سیاست های غلط کشانده است. عربستان در چند سال اخیر ناکامی های زیادی در منطقه داشته است، در یمن و سوریه هزینه بسیار زیادی را متحمل شده است، بدون اینکه دست آورد ملموسی داشته باشد، از طرفی عربستان خود را در یک شرایط انزوای بین المللی هم می بیند. غرب به نظام عربستان بدبین است اما از ترس برهم خوردن توازن منطقه با ایران و با توجه به تجربه سقوط صدام سعی در حفظ نظامی دارد که با آن همسو نیست.

عربستان در کشورهای اسلامی نیز محبوبیت ندارد، اگرچه با پول رأی، اعضای سازمان همکاری اسلامی را در موضوعات خاصی با خود همراه می کند و توان و قدرت تخریبی زیادی دارد اما قدرت ائتلاف سازی خارج از شورای همکاری خلیج فارس ندارد.کاهش بهای نفت که با هدف ضربه زدن به ایران و روسیه صورت گرفت اکنون اقتصاد خود عربستان را آسیب پذیر کرده است. از طرفی عربستان با مشکلات اقتصادی و سیاسی اجتماعی داخلی و خطر سلفی های افراطی داخلی نیز روبه رو است، اگرچه گروه تروریستی داعش به طور مستقیم یا غیر مستقیم از کمک سعودی بهره مند است، اما ذات تفکر داعش،  دشمنی با عربستان، اردن، مصر و در کل پادشاهی های عربی است، عربستان یک احساس خطر چند جانبه ای دارد که یکی از آن جمهوری اسلامی ایران است که از ناحیه کشور ما بطور توهم آمیزی احساس خطر می کند.

بنابراین بسیار خودش را نیازمند به پاکستان و ائتلافهای غیر عربی می بیند. از سوی دیگر جو بدبینی بین مقامات عربستان و آمریکا که ماه عسل آن ها چند سالی است که به پایان خود رسیده است. آن دوره ای که در واقع عربستان به عنوان نور چشمی غرب تلقی می شد گذشته است. عربستان به این امر واقف است که آمریکا حاضر نیست جان سربازان خودش را به خاطر رژیم سعودی به خطر بیندازد، همه این عوامل باعث شده است که آن ها به شدت احساس نیاز به پاکستان  داشته باشند. پاکستان قدرت مطرح نظامی در جهان اسلام است پاکستان نیز به  پول و نفت ارزان عربستان نیازمند است اما این کشور نیز با مشکلات خاص خودش دست و پنجه نرم می کند. اولا مشکلات داخلی که باید حساسیت آن را در نظر بگیرد. دوما همسایه ای بزرگ و قدرتمندی چون ایران را دارد که نمی تواند آن را نادیده بگیرد ، سوم اینکه با افغانستان و هند مشکلات عدیده ای دارد.

در این صورت موضع پاکستان به ایران چگونه خواهد بود؟

پاکستان هرگز نمی خواهد ایران را از دست بدهد، آنها به ایران به دیده احترام  می نگرند و نمی خواهند عملی انجام دهند که از سوی ایران خصمانه تلقی شود. از طرفی پاکستان مایل نیست که بر خلاف روال بین المللی و آن چیزی که غرب به دنبال آن است عمل کند. آمریکایی ها دوست همیشگی  پاکستان بوده اند، آن ها روابطی ۵۰ ساله بر مبنای دوستی استراتژیک داشته و دارند، در واقع پاکستان تنها کشوری است که با آمریکا خارج از ناتو ، در بالاترین سطح رابطه ااستراتژیک دارد.
برخی معتقدند مشکلات مذهبی و فرقه ای در پاکستان ناشی از نفوذ بیش از حد عربستان در پاکستان است، ایا این فرضیه درست است؟

کاملا درست است. بخشی از مشکلات داخلی پاکستان بخصوص منازعات قومی و فرقه گرایی ناشی از  اعتماد بیش از حد  پاکستان در گذشته به موسسات مذهبی عربستان است. بسیاری از این مدارس بجای مکتب انسان سازی بیشتر نیروی  انتحاری و خشونت گرا تربیت کرده اند.

۳۰ درصد از جمعیت ۱۹۰ میلیونی پاکستان شیعیان تشکیل می دهند که جمعیتی قابل ملاحظه است. در خصوص مشکلات مذهبی در این کشور، عربستان نقش بسزایی دارد.  یکی از عمده مشکلات داخلی پاکستان خود عربستان است. عربستان در حالی که کمک های سخاوتمندانه ای به پاکستان می کند در عین حال برای پاکستان مشکلات عدیده ای ایجاد کرده است، از جمله این مشکلات، مدارس مذهبی در این کشور است، که از سوی عربستان تاسیس و تامین مالی شده است.

در دوره پس از جنگ سرد یعنی از دهه ۷۰ میلادی به بعد، به خصوص بعد از اشغال افغانستان به دست شوروی، عربستان چیزی حدود ۲۷ هزار مدرسه در پاکستان ایجاد کرد، در تمامی این مدارس شهریه طلاب و اساتید پاکستانی و اساتید عرب را پرداخت کرده است، در این مدارس عموما آموزش جهاد علیه کفار داده می شده است و طلاب را با روحیه جنگی و ارزشهای اسلام سلفی تکفیری تربیت می شدند و این میراث هنوز باقی است. بخشی از همین مدارس که خارج از کنترل دولت هستند مشکلات نا امنی اعم از حملات تروریستی، طائفه گرایی، قوم گرایی و رشد تروریسم را در پاکستان تشدید می کنند.

آیا عربستان بازی تازه ای در سر دارد؟  به طور کلی این رابطه چه تاثیری در بحران منطقه و آینده ایران خواهد داشت؟

هشدار عربستان مبنی بر قطع کمک به پاکستان بلوف سیاسی بود و پیش بینی قطع رابطه تحلیل اشتباهی بوده است روابط عربستان و پاکستان شدیدا به هم گره خورده است و هیچ عاملی نمی تواند آنرا از هم گسسته کند.

عربستان با طرح محور سه گانه بازی تازه ای در سر دارد اما در این بازی از هم اکنون شکست خورده است. محور سه گانه زمانی شکل می گیرد که همه اهداف و منافع هر سه مشترک و همسو باشد. همانطور که می دانید هر کدام از این کشورها اولویت ها و اهداف متمایز و غیر همسویی دارند.

درآمد سالانه بیش از یک میلیون پاکستانی مقیم عربستان بیش از ۵ میلیارد دلار است. از طرفی نواز شریف رابطه بسیار نزدیکی با خاندان آل سعود دارد. پس از کودتای ۱۹۹۹ به همراه خانواده‌اش به مدت ۱۰ سال میهمان عربستان بود برخلاف انتظار اما در بحران یمن پاکستان درخواست عاجزانه عربستان مبنی بر پیوستن به ائتلاف عربی را با همه این سوابق رد کرد، این مساله نشان دهنده آن است که پاکستانی ها خیلی عاقلانه فکر کردند، آن ها آینده دیپلماسی کشورشان را در نظر گرفتند، همان تدبیری که پاکستان در ائتلاف جنگ یمن اتخاذ کرد و از ورود به ائتلاف عربی سرباز زد، قطعا در ۵ یا ۶ سال اینده هم همچنان این تفکر بر پاکستان حاکم خواهد بود.

ساختار پارلمانی و حزبی دولت پاکستان شبیه هند است و اجازه هر تصمیمی به نخست وزیر و یا رئیس جمهور نمی دهد. بنابراین به هیچ عنوان نباید نگران ایجاد یک محور سه گانه بین عربستان،پاکستان و ترکیه در کوتاه مدت بود، ساختار حکومت ترکیه نیز بگونه ای است که امکان ورود به چنین ائتلافی رابسادگی نخواهد داشت. و ترکیه نیز حاضر نیست در ائتلافی شرکت کند که ایران آن را برضد منافع خود تلقی کند.

البته اگر که عربستان در بهبود رابطه با ایران پیشقدم شود و یک ائتلاف ۴ گانه بین ایران- عربستان – پاکستان و ترکیه صورت پذیرد. برای ثبات منطقه ایده ال خواهد بود ائتلاف برای دوستی و همکاری و نه ائتلاف برای دشمنی در منطقه قبلا در  سالهای ۷۶ تا ۸۳  ایران یک دوره روابط دوستانه با عربستان را تجربه کرده و باز هم آن دوره قابل تکرار هست اگر عقلای دو طرف منافع یکدیگر را برسمیت بشناسند. البته چنین آرزویی تقریبا در کوتاه مدت جزو محالات است. کما اینکه هیچ یک از پیمان های منطقه ای از جمله دی ۸ و اکو  و …. آنطور که ارزو  می شد ثمر بخش نبوده است.

۵۲۳۱۰