سماق یک نوع از درختان ادویه ای یا دارویی است که برای چاشنی و طعم دهنده غذا نیز بکار می رود. سماق در ایران بصورت طبیعی می روید رویشگاه های ان بیشتر در مناطق کوهپایه ای است در تمام رشته کوه قهستان که بین شهرستان های گناباد- فردوس- قاین و بیرجند هست سماق و انجیر کوهی و پسته کوهی معروف به بنه می روید مرکز اصلی تولید سماق در شهرستان گناباد روستای خانیک در بخش کاخک می باشد این روستا در دامنه کوهستان معروف به براکوه یا کوه سیاه یا کوه گناباد واقع است. سماق به خاط نوع اسیدی که دارد برای کباب بسیار ضروری است و در آبگوش هم می تواند بسیار مفید باشد و بطور کلی استفاده از آن برای غذاهای پر جرب بسیار ضروری است. سماق را اسیاب و پودر ان را بر روی غذا می ریزند.
سماق کوهستانی یا سماق قهستانی به رنگ قهوه ای مایل به خاکستری است. رنگ پودر آن بیشتر به رنگ خاکی تیره است و قرمز نمی شود . طعم آن ترش مزه است .
سُماق معرب شده از سوماک پارسی (نام علمی: Rhus) درختچه‌ایست کوهستانی که میوه‌های خوشه‌ای دارد و میوهٔ آن پس از کوبیده شدن به عنوان چاشنی، همراه با غذاهایی همچون کباب استفاده می‌شود. طعم آن گرایش به ترشی دارد.
گیاه سماق از راسته افراسانان(Sapindales)، تیرهٔ پسته‌ایان (Anacardiaceae) است.
درختچه سماق در شمیران، تفرش، خراسان، قم، محلات، شیراز، رودبار، تبریز، و باغات اقلید و بعضی از کشورهای خاورمیانه می‌روید. سماق برای دندان درد مفید است و اشتها را تحریک می‌کند. لثه را تقویت و از خونریزی معده جلوگیری می‌کند. به دلیل داشتن تانن فراوان قابض و پاک‌کننده معده میباشد. خوردن سماق تازه ایجاد مسمومیت می‌کند. همچنین سماق برای بیماران دیابتی بسیار مفید است. یکی از اجزای سفره هفت سین ایرانیان است. در یونان باستان از چوب سماق به جهت رنگ‌آمیزی پارچه‌های پشمی استفاده می‌شده است و در کشور ایتالیا از این گیاه برای رنگ دادن به چرم نیز استفاده شده‌است.
– معرفی درختچه سماق
سماق یکی از گونه های گیاهی جنگلی می باشد. گونه ای خودرو که تقریباً دست بشر در گسترش آن کمتر دخالت دارد و اکثراً به حالت خودرو و در دامنه های وحشی چوبزارها، چمنزارها، صخره ها، دره های گود و اطراف جاده ها رشد می کند.
نام علمی سماق Rhus coriaria است. “سماق” در قدیم “سماک” نیز تلفظ می شده است، در حقیقت فارسی آن سماک و عربی آن سماق است.
سماق دارای انواع مختلفی است از جمله:
الف- سماق صمغی: این نوع سماق در بعضی از باغات تهران و مناطقی از کشور ژاپن می روید.
ب- سماق آمریکایی: این نوع سماق هم در مناطقی از آمریکای شمالی می روید.
ج- سماق معمولی: این سماق مهمترین و پر رویش ترین درخچه سماق می باشد. این نوع سماق
درختچه ایست کوهستانی و میوه های خوشه‌ای دارد: این سماق بومی نواحی مدیترانه، جنوب ایتالیا و آسیای شرقی بخصوص ایران است و در نقاط استپی سلسله جبال البرز و زاگرس در آذربایجان و خراسان و فارس و دامنه‌های جنوبی رشته کوه‌های البرز، در دره‌های کرج و هراز، بین ۱۰۰۰ ـ ۱۷۰۰ متر، در ارتفاعات شیراز تا ۲۳۰۰۰متر ارتفاع از سطح دریا (۵) و در جنگلهای ارسباران در ارتفاعات بین ۱۹۰۰-۶۵۰ متر از سطح دریا دیده می‌شود.
درخچه سماق، درختی کوچک‌پاست با ارتفاع ۳ متر و گاهی به ۴ متر بالغ می‌گردد و شاخه‌های جوان و دمبرگ‌های آن را موهای زبر پوشانیده است.
برگ‌های سماق مرکب شانه‌ایست و طول آن به ۱۸ سانتی‌متر بالغ می‌شود و دارای ۱۵ برگچه است و هر برگچه آن در حدود ۳-۷ سانتی‌متر طول دارد. شکل آنها نیز، تخم‌مرغی، دندانه‌دار و مخملی است. با سطحی به رنگ سبزمات و پشت روشن که در پائیز به رنگ سرخ یا حنائی در می‌آید.
گل آذین آن متراکم باخوشه‌های حنائی رنگ است و به ۲۰-۱۰ سانتی‌متر طول بالغ می‌گردد. میوه آن شفت کرک‌دار قهوه‌ای مایل به ارغوانی است، برگ‌های سماق دارای ۱۳% مازوست است و در صنعت چرم‌سازی خصوصاً در مصر و یونان باستان به‌کاربرده می شد. میوه سائیده شده آن به‌عنوان چاشنی غذا در منازل مصرف می‌شود، از پوست آن هم رنگ زرد نارنجی به دست می‌آید
این درخچه در مناطقی که ۳۵۰-۳۰۰ میلیمتر بارندگی سالیانه داشته باشد رشد می کند. در خاکهای کمی اسیدی یا خنثی با ۷-۵/۶ = HP بهتر رشد می کند. آب و هوای گرم و خشک را می پسندد. گیاهی نور پسند بوده و غیر مقاوم به سایه است. مقاوم به آفات و امراض بوده، اگر در اثر کم آبی خشک شود با مختصر رطوبت ایجاد پاجوش می کند. در صورت سرمازدگی ساقه های جدید ایجاد می کند
– جنگلهای سماق در بخش هوراند اهر
جنگلهای سماق در بخش هوراند اهر، از سرمایه های ارزشمند طبیعی منطقه ارسباران به شمار می رود که در سطح وسیعی از سینه دره های آرام، زیبا و جذاب در هم آمیخته این منطقه می رویند،
وسعت این عرصه به چندین روستای بخش هوراند شامل(آقبراز، وروجن سفلی و علیا، تابستانق، ملالو، کورن، کویر، هوای، قره درویش، داودلو، خانکندی و غیره) می شود که در سطح ۸۱ هکتار پراکنده شده است و تنها ذخیره گاه جنگلی سماق منطقه ارسباران است.
بهره برداری از محصولات این جنگل ها متوسط عملکرد ۱ تن در هکتار با کل تولید سالانه ۸۱ تن سماق می باشد و به لحاظ دارا بودن رنگ قرمز طبیعی، طعم خوب، بازار پسندی، یکی از مرغوبترین و اصلی ترین نوع سماق موجود در کشور می باشد.
سماق تولیدی هوراند محصولی کاملاً سالم و ارگانیک و عاری از هرگونه آلاینده های شیمیایی از جمله کود و سموم شیمیایی می باشد(۱).
هرساله در اواخر تابستان و اوایل پاییز میوه های سماق بر درختان جنگلی می رسند و اهالی روستاهای اطراف طی جشنی به نام جشن برداشت سماق میوه رسیده درختچه را می چینند و پس از چیدن و خشک کردن، سماق آنها را آسیاب کرده و علاوه بر مصرف خوراکی و دارویی در رنگرزی نیز استفاده می کنند.
روش های تکثیر این درخچه به صورت پاجوش، بذر و قلمه ساقه و ریزوم می باشد. بهترین روش پاجوش می باشد که در پاییز یا آخر زمستان پاجوش را با ریشه از گیاه مادر جدا کرده و در محیط جدید کشت می نمایند. روش بذری بخاطر مدن دار بودن و تبدیل ۵۰ درصد به نر غیر اقتصادی می باشد.
– خواص دارویی و درمانی سماق
خاصیت آنتی اکسیدانی دارد. آنتی اکسیدان ها موادی هستند که از عمل رادیکال های آزاد در بدن جلوگیری می کنند. رادیکال های آزاد با تخریب سلول های بدن نقش مهمی در بروز انواع سرطان دارند. بنابراین آنتی اکسیدان ها از بروز سرطان ها جلوگیری می کنند.
- برای بیماران دیابتی مفید است، زیرا یکی از عوامل به وجود آمدن عوارض مختلف در دیابتی ها، ترکیب شدن گلوکز (قند خون) با پروتئین های حیاتی بدن است که به تغییر ساختار شیمیایی و عملکرد این پروتئین ها ی انجامد. مطالعات نشان می دهد که سماق تا ۸۱ درصد از بروز این فرایند جلوگیری می کند.
- به دلیل داشتن تانن فراوان، قابض و پاک کننده معده می باشد.
- در درمان بیماری های روماتیسمی و نقرس موثر است.
- گردی که روی میوه سماق مینشیند و به آن خاک سماق میگویند، بسیار قابض و کمی تلخ است و به علت داشتن املاح، از ترشحات بی رنگ زنانه جلوگیری می‌کند. برای این منظور و درمان نزله و تبهای صفراوی ۱۵ تا ۲۴ گرم در روز مصرف گردد.
- غرغره ی و مضمضه جوشانده سماق برای ورم گلو و دهان مفید است.
- علت افزودن سماق به کباب این است که خوردن گوشت کباب شده باعت تولید آنزیم هایی در بدن می شود که مضر هستند. سماق می تواند اثر این آنزیم ها را خنثی کند.
- خوردن نیم کوفته آن با آب سرد و زیره براى کسى که مرتبا قى مى کند و غذا در شکمش بند نمى شود مفید است.
- چاشنى خوبى براى آشها و سوپها و خورشها و رنگ آنها را مشکى مى کنم و اشتها را تحریک مى نماید.
- گرد دندانیى که در آن گرد سماق باشد، جهت تقویت و استحکام لثه و جوشهاى چرک دهان و تسکین درد دندان کرم خورده مفید است.
- اگر گرد روى میوه را پاک کرده و آن را در آب بخیسانند، و با کمى کتیرا در چشم بچکانند، درد آن را تسکین مى دهد و چون ۵/۷ گرم آن را در نیم لیتر آب بجوشانند و یک تکه پارچه را در آن خیس کرده ، و بر روى چشم اندازند و یا حرارت چشم مفید است.
- برگ ، ساقه ، گرد میوه و گردى که روى میوه سماق مى نشیند و به خاک سماق معروف است و همچنین صمغ درخت اثر قابض کننده زیاد دارند و به همین جهت در رفع خونریزى معده ، شکم روش و اهال خونى به صور مختلف به کار مى روند و از آبریزش چشم جلوگیرى مى کنند.
- چکاندن آب جوشانده آنها در گوش ، چرک آن را از بین مى برد.
- ضماد آن جهت رفع آثار ضربه مفید است.
- مالیدن آب جوشانده سماق مانع ورم ضربه و صدمه آن است(۲) .
- کاهش منوراژی (خونریزی رحم) و خونریزی در فواصل قاعدگی.
- کاهش خونریزی سینه(هموپتزی)
- برطرف کننده اسهال معمولی و اسهال خونی.
- پایین آورنده قند خون و تصفیه کننده خون و دفع مواد زائد خون است.
- پایین آورنده تب.
- کمپرس با سماق در التیام زخم، خون دماغ، التیام سوختگی، اگزما، ترک نوک سینه و عضو ضرب دیده موثر میباشد.
- چای سماق برای کاهش تعریق بکار میرود.
- ادرار آور و تقویت کننده دستگاه گوارش است.
- در کسانی که هموروئید (بواسیر) دارند و در زنانی که ترشحات واژینال دارند سماق را جوشانده و داخل لگنی ریخته و شخص در آن بنشیند.
- در قدیم برای درمان سوزاک و سل بکار می رفته است.
- در قدیم شیره خارج شده از درخت سماق را برای درمان بیماری های دستگاه ادراری بکار می بردند.
- سرمه سوماق جهت تسکین فشار و درمان جوشهای پلک نافع است.
- سماق منبع ویتامینcاست.
– مضرات سماق
* میوه تازه سماق به دلیل ایجاد مسمومیت نباید مصرف شود و فقط باید خشک آنرا مصرف نمود.
* به دلیل اینکه سماق سرد است برای افراد سردمزاج مناسب نیست و باید با گیاهان گرم مصرف شود(۴).
* مصرف بیش از حد آن هم به صورت چاشنی بیش از ۵ گرم می تواند مسمومیت زا باشد.
* صمغ درخت سماق تولید یبوست شدید می کند
* مرغوب ترین نوع سماق به رنگ قرمز می باشد که متأسفانه برخی موارد به سماق های زرد و سیاه رنگ شیمیایی اضافه می کنند تا قرمز شود که این باعث خطناک شدن مصرف سماق می شود.
– کاربردهای مختلف سماق
- جوشانده برگ و میوه آن در رنگ رزی پشم مورد استفاده قرار می گیرد.
- از دانه سماق روغنی استخراج می شود که در شمع سازی استفاده می شود.
- در قدیم برگ درخت سماق دم کرده را برای سیاه کردن مو استفاده می کردند.
- عصاره، جوشانده و برگ خشک شده درخچه که به سماق الصباغین معروف است در حدود ۲۷ درصد جوهر مازو(تانن) دارد که در نمونه های وحشی مقدار زیادتر است و در دباغی و رنگرزی مصرف می شود.
- پودر سماق بعنوان چاشنی غذای برنج و آش استفاده می شود.
- برگ سماق در سیگارهای سنتی کاربرد داشته است.
- در یونان از چوب سماق برای رنگ آمیزی پارچه های پشمی استفاده می شود.
- در گور ایتالیایی ها از این گیاه برای رنگ دادن به چرم استفاده می شود.
- بومیان آمریکائی آشامیدنی های سرد، گرم، رنگ و دارو از میوه های سماق تهیه می کردند.
- از جوانه های تازه آن در سالادها استفاده می شود.
آخرین دیدگاه‌ها