دو قرن وزرای امور خارجه ایران؛ از عبدالوهاب نشاط تا جواد ظریف

نخستین وزیر امورخارجه ایران در سال ۱۲۰۰ خورشیدی آغاز به کار کرد. از ان زمان ۱۰۳ نفر در حکومت‌های مختلف این مسئولیت را بر عهده داشته‌اند.

در دوره‌هایی نیز این وزارت‌خانه توسط سرپرست اداره شده است.

1-  عبدالوهاب نشاط

به فرمان فتحعلي شاه قاجار در 1809  رسما وزارت «امور خارجي» پایه گذاری شد.

تا پايان قرن 18 ميلادي، امور مربوط به روابط خارجي ايران توسط رجالي اداره مي‌شدكه عمدتاً در دربار مستقر بودند و كشور، چيزي به نام وزارت خارجه نداشت. اما از ابتداي قرن نوزدهم كه انتصاب سفراي ايران در كشورهاي خارجي و يا پذيرش سفيران خارجي در ايران آغاز شد، كثرت امور مربوط به سياست خارجي و نمايندگان سياسي متعددي كه از سوي دولتهاي بيگانه وارد ايران مي‌شدند، سبب شد كه دولت ايران به فكر تأسيس وزارتخانه جديد «امور خارجه» بيافتد.

از اين رو فتحعلي شاه قاجار در 1809 ميلادي / 1224 ه‍ . ق فرمان تأسيس دفتري را صادر كرد كه با عنوان «امور خارجي» كار مراوده با نمايندگان دولتهاي خارجي در ايران، دريافت نامه‌‌ها، مرسولات سلاطين خارجي و قرائت آنها در حضور شا ه و تهيه پاسخ آنها و يا ترتيب اعزام نمايندگان ايراني به كشورهاي خارجي را بر عهده گرفت. متعاقب تشكيل اين دفتر «ميرزارضاقلي‌خان نوائي» موسوم به «منشي‌الممالك» به دستور فتحعلي شاه سرپرست اين دفتر شد.
منشي‌الممالك كه در آن زمان وزارت داخله را اداره مي‌كرد، با حفظ سمت، مدت 12 سال در دربار ايران تصدي «دفتر امور خارجي» را نيز بر عهده داشت. اما روابط خارجي ايران تنها در اعزام نمايندگان ايراني به خارج و يا پذيرفتن نمايندگان خارجي در ايران خلاصه نمي‌شد و حضور ايران در صحنه روابط بين‌‌المللي و ضرورت مواجهه با تحولات جهان ايجاب مي‌كرد كانون تصميم‌گيري‌هاي ايران در عرصه سياست خارجي فراتر از يك دفتر تحت پوشش دربار باشد. از اين رو در اكتبر 1821 م / 1237 ه‍ . ق فتحعلي‌شاه رسماً دستور تأسيس وزارت امور خارجه ايران را صادر كرد. اين وزارتخانه تأسيس شد و «ميرزا عبدالوهاب خان نشاط اصفهاني» به عنوان اولين وزير خارجه ايران منصوب گرديد.
نشاط از اديبان وخوشنويسان مورد نظر دربار فتحعلي‌شاه بود. نخستين تلاش موفق او در عرصه سياست خارجي دفع حملات افغانها در مرزهاي شرقي كشور در 1818 و سپس مطيع ساختن ياغيان خراسان به اطاعت از حكومت مركزي بود. او سپس مأمور تلاش براي عادي ساختن روابط ايران و روسيه شد. در آن زمان ايران در حال جنگ اول خود با روسيه بود.
معتمدالدوله نشاط كه به دليل اديب بودن و تسلط بر شعر و شاعري مورد نظر فتحعلي‌شاه بود و غالباً در دربار رفت و آمد داشت حتي در تصميمات خارجي شاه نيز مورد مشورت او واقع مي‌شد. نشاط با صراحت مخالفت خود را با جنگ عليه روسيه اعلام كرده بود و شكست حتمي ايران را به خاطر آشفتگي و ناتواني قشون ايران پيش‌بيني كرده بود.
اين جنگ سرانجام با شكست ايران به پايان رسيد و طبق عهدنامه گلستان شهرهاي باكو، دربند، شكي، شيروان، قره‌باغ، گنجه و تمامي مساحت دو ايالت داغستان و گرجستان از ايران جدا شده و به روسيه ملحق گرديد.
در سفرنامه‌ها و يادداشت‌‌هاي جهانگردان و سياستمداران اروپائي بارها به اسم و رسم ميرزا عبدالوهاب نشاط اصفهاني اشاره شده و در عموم اين آثار از وي به عنوان يك مشاور هوشيار در دربار ايران نام برده شده است.
زندگاني نشاط از روشني و صفاي خاصي برخوردار بود. زيبائي خط و جمله‌بندي‌هاي محكم در نوشته‌هاي او حكايت از ذوق و هنر او داشت. نوشته‌هاي باقيمانده نشاط از آثار با ارزش ادبي و سياسي و هنري عصر قاجار به شمار مي‌رود كه تنها قسمتي از آنها در مجموعه‌اي به نام گنجينة نشاط گرد‌ آمده است.
نشاط از حيث شعر و ادب نيز معروف است و در اين زمينه از گويندگان و نويسندگان نامدار عهد فتحعلي‌شاه قاجار به شمار مي‌رود. در شرح احوال او گفته‌اند كه اغلب با اهل طريقت و سلوك معاشرت داشته است. نشاط تا پايان عمر خود زمام امور خارجي ايران را در دست داشت و در1244 ه‍. ق وفات يافت.
وزارت امور خارجه تا سالهاي متمادي فقط مركب از وزير و نايب او وچند نفر منشي بود و چون تا مدتي سفراي خارجي در تبريز مقيم بودند لذا اغلب اعضاي اين وزارت از اهالي آذربايجان انتخاب مي‌شدند.

تصویر اولین سفیر ایران در آمریکا- میرزاقلی خان و همسرش

در سال 1825 (1241 ه‍. ق) ميرزا ابوالحسن خان شيرازي معروف به ايلچي كبير كه كراراً به سفارت به دربارهاي خارجي رفته بود، به سمت دومين وزير امور خارجه منصوب گرديد و مدت پانزده سال به طور متناوب مصدر اين شغل مهم بود. سومين وزير امور خارجه ميرزا مسعود خان انصاري گرمرودي،‌ مدت يازده سال و سپس ميرزا سعيدخان مؤتمن‌الملك مدت بيست و سه سال اين سمت را به عهده داشتند و تا برقراري مشروطيت درسال 1906 مجموعاً يازده نفر وزارت امور خارجه را تصدي مي‌كردند.
در اين دوره وزارت امور خارجه به صورت شعبه‌اي از دفتر صدارت عظمي به شمار مي‌رفت، ولي وزير آن تابع و مجري دستورات پادشاه وقت بود. در دوران صدارت اميركبير (1847 ـ 1851) وزارت امور خارجه تشكيلات نسبتاً منظمي يافت.

شیرازی

صدور تذكره (گذرنامه) به صورت مرتبي درآمد و ثبت و ضبط مكاتبات سياسي نظم جديدي يافت. در سال 1851 (1268 ه‍. ق) كه نخستين سفارتخانه‌هاي دايمي ايران در پايتختهاي بزرگ جهان آن روز (استانبول، سن‌پترزبورگ و لندن) تأسيس يافت نمايندگان سياسي ايران موظف شدند از حوزه مأموريت خود و اوضاع و احوال اتباع ايران اطلاعات صحيحي تهيه و به طور منظم به وزارت امور خارجه بفرستند و دربارة جزئيات اموراز مركز دستور بگيرند.
در ژانويه 1858 (1274 ه‍. ق) دولت ايران وزارت امور خارجه را يك دستگاه مستقل اعلام كرد

و طي يادداشتي به سفارتخانه‌هاي خارجي مقيم تهران اطلاع داد كه منبعد صدر اعظم در امور مربوط به روابط خارجي مداخله‌اي ندارد و مسئوليت اين امر بعهدة وزير امور خارجه خواهد بود.

اساسنامه وزارت خارجه 
در سال 1881 (1299ه‍. ق) اولين نظامنامة وزارت امور خارجه مشتمل بر 25 فصل به تصويب و توشيح ناصرالدين شاه رسيد و ادارات متعددي براي رسيدگي به امور روسيه، عثماني،‌انگلستان و همچنين تشريفات و دفتر ثبت و رمز و ترجمه تأسيس گرديد. بعدها ادارات ديگري براي امور دول غير همجوار و محاكمات اتباع خارجه و محاسبات و پرسنل به آنها اضافه شد و كارگزاريهايي در كلية شهرها براي رسيدگي و رفع اختلاف مردم با اتباع خارجي كه ناشي از رژيم كاپيتولاسيون بود به وجود آمد و اين ترتيب تا پايان دورة قاجاريه دوام داشت.

بعدها ادارات سیاسی یکم تا دهم برای  پوشش مناطق مختلف جغرافیایی ایجاد شد.
وزارت خارجه ايران از بدو تأسيس تا پيروزي انقلاب اسلامي جمعاً 73 وزير امور خارجه را شاهد بوده است. از اين ميان 11 نفر تا زمان شكل‌گيري نهضت مشروطه، 36 نفر از زمان مشروطه تا پايان حكومت رضاخان و 26 نفر از زمان سقوط رضاخان تا پيروزي انقلاب عهده‌دار اين سمت بوده‌اند.

کارمندان وزارت خارجه بر اساس اساسنامه مصوب ۱۳۴۷  که تا کنون هیچ گونه تغییری نکرده است بر دو گروه تقسیم می‌شوند:

۱- اداری(خدمات و پشتیبانی) ۲- سیاسی

شرایط ورود به رسته سیاسی:

بر اساس ماده سه مقررات استخدامی وزارت خارجه، کلیه کارمندان وزارت خارجه به دو رسته سیاسی و اداری تقسیم می‌شوند. ورود به رسته اداری شرایط خاصی ندارد ولی بر اساس ماده پنج اساسنامه، شرط ورود به رسته سیاسی؛:

داشتن لیسانس یا بالاتر در یکی از رشته‌های علوم سیاسی و بین‌المللی، حقوق بین‌الملل و اقتصاد بین‌الملل، نداشتن تابعیت غیراکتسابی ایران؛ نداشتن همسر خارجی و یا همسری که دارای تابعیت اکتسابی باشد،

و علاوه بر اینها شرکت در امتحان کتبی و کسب بهترین معدل و انجام مصاحبه جهت آزمون فن بیان و وضع ظاهر و شخصیت.

شرایط مدیریت در وزارت خارجه:

بر اساس مفاد ماده ۲۲ اساسنامه وزارت خارجه، مدیران کل و روسای ادارات از بین کارمندان رسته سیاسی که به مقام سفارت رسیده باشند؛ انتخاب می‌شوند و سرپرستان ادارات باید حداقل مقام رایزن دوم باشند. میزان سوابق مورد نیاز برای تغییر مقام‌های سیاسی در وزارت خارجه به این شرح است: وابستگی به دبیر سومی دو سال دبیر سومی به دبیر دومی سه سال دبیر دومی به دبیر اولی سه سال دبیر اولی به رایزن سومی سه سال رایزن سومی به رایزن دومی سه سال رایزن دومی به رایزن یکمی سه سال برای عبور از رایزن یکمی به درجه سفیر سه سال و با تصویب شورای معاونین و موافقت وزیر. برای ورود به هر یک از مدارج فوق نیاز به آزمون و بررسی سوابق و صلاحیتها است.

علی رغم اینکه در تمام دنیا هیچ چیزی ثابت نمانده و همه چیز تغییر کرده و بیشتر از یکصد کشور جدید بعد از جنگ جهانی دوم بوجود آمده اما بطور باور نکردنی  اساسنامه وزارتخارجه بدون تغییر باقی مانده است  در حالیمه قانون اساسی عوض شده و سیاستهای خارجی طی چند اصل تشریح شده اما از هیچیک از این مطالب در مقدمه اساسنامه وزارتخارجه نیامده است.

در آن اساسنامه  بطور مثال بند 34  – کشورهای سومالی – شهر مسکو- پکن – استامبول – کویت جزو کشورهای فقیر و با شرایط سخت  دیپلماتهای  آن دارای امتیازاتی شده اند در حالیکه در کشورهای فقیر تازه استقلال یافته مانند مالی – اوگاندا- پرو- …. نامی وجود ندارد.

اساسنامه وزارت خارجه از سال 1347 تا کنون  مبنا ساختار و تشکیلات وزارتخارجه بوده  و بدون هیچگونه تغییری به کار خود ادامه داده است