The Heritage of Persia
شرکت چندملیتّی آمریکایی «سادِبیز» Sotheby’s (که یکی از بزرگترین حراجی‌های آثار هنری را در جهان اداره میکند) اول اردیبهشت امسال (۱۳۹۲) بعضی از نادرترین نقاشیها و اشیای هنری مشرق زمین را در لندن به معرض فروش گذاشته است.
در نمایشگاه مزبور اثر زیبایی از «میر علی کاتب» به چشم می‌خورد. میر علی کاتب هروی از سرآمدان نستعلیق‌نویسی و از خوشنویسان بزرگ قرن دهم هجری بود که خطش از نظر رعایت اصول، استحکام و همواری، تا زمان خود بی‌همتا بوده و شاید پس از او نیز جز «میر عماد» کسی یارای برابری با او نداشته باشد.
پیشتر (سوم آبان سال ۱۳۸۶) شرکت تجاری «کریستی» Christie’s نیز به نقش برجسته‌ای از تخت جمشید از میراث باستانی و هنری ایران زمین چوب حراج زد.
حراج سادِبیز، و نیز دزدیده شدن یک اثر تاریخی و بسیار گرانبها از شهر زادگاهم گلپایگان (سنگی از جنس رخام که بر سر در بقعه هفده تن نصب شده بود) و عشق به ایران، خاک پاک ایزدی، میهن فرزانگان و شهیدان مرا به ارائه این مطلب واداشته است.
_________________
ایران و هنر ایرانی کانون اصلی هنر اسلامی
اگرچه هنر فقط نزد ایرانیان نبوده و نیست اما این واقعیّت دارد که هنر ایران یکی از غنی‌ترین میراث هنری در تاریخ جهان است. ایران و هنر ایرانی بویژه از قرن یازدهم تا سیزدهم میلادی، کانون اصلی هنر اسلامی محسوب میشود. تا آنجا که من می‌دانم سازه های فلزی طلاکاری و نقره کوبی ظروف فلزی از ایران آغاز شده و به مصر و سوریه و جاهای دیگر راه یافته است.
هنر ایران کانون و دربرگیرنده بسیاری از رشته‌ها از جمله معماری، نقاشی، بافندگی، سفالگری، موسیقی، خوشنویسی و فلزکاری است.
اگرچه نقش نیاکان ما در میراث فرهنگی غنی میهنمان تردید برنمی‌دارد اما تاریخ ایران به حدود سه هزار سال پیش بازمی‌گردد و برای سه هزار سال، این سرزمین افزون بر سلسله‌های بومی توسط سلسله‌های یونانی، عرب، مغول و ترک نیز اداره شده و تاثیر آنها را هم باید در نظر گرفت وگرنه از انصاف و واقع بینی دور می‌مانیم.
برای مثال روی تاخت‌وتاز چادرنشینان مغول مکث کنیم که فقط به ویرانی ایران نینجامید. این یورش‌ها، سال‌ها بعد اثر مهمی بر تاریخ و هنر ایران گذاشت.
میراث هنری ایران به هند منتقل شد و هنر و ادبیات گورکانی را پدید آورد. این دوره را دوره مغولی می نامند ولی بهتر است آن را دوره خراسانی و یا دوره گورکانی بدانیم. پادشاهان سلسله مغولی هند از گورکان و همگی منسوب به خراسان بزرگ هستند. و همگی فارس زبان بوده اند البته تیمور را از نوادگان چنگیز دانسته اند. بعد از او نیز سلسله های بعدی هر کدام به نوعی خود را وابسته به خاندان چنگیز دانسته اند که البته اینگونه نسبتها چندان هم مستند نیست مثلا شاهان قاجار هم خود را جم جاه و از نسل جمشید می دانستند !
_________________
دزدان هنر شال و کلاه میکنند.
مترجم ناصرالدین شاه در سفر فرنگ (ژولیوس ریچارد) که با نام مستعار «میرزا رضا» در دارالفنون تدریس می‌کرد و سال ۱۸۶۰-۶۱ میلادی در سفر صدر اعظم مشیرالدوله به خارج راهنمای او بود، شمار زیادی از آثار هنری ایران از جمله نسخ گرانبهای خطی را از ایران خارج کرد و در پاریس به قیمت گزافی فروخت.
همچنین «رابرت مردوک اسمیت» که در سال ۱۸۶۳ میلادی به عنوان مدیر تلگرافخانه از سوی انگلیس در ایران کار می‌کرد سر تشکیلاتی بود که بسیاری از آثار هنری ایران اعم از حجاری و گج بری، نقاشی‌های برجسته دیواری، مجسمه‌های مفرغی اشکانی، عطرپاش‌های ساسانی. سلاح‌های آهنین و سرامیک‌های سفالین، پارچه‌های زری و ابریشمی و فرش‌های قرون شانزدهم و هفدهم… را از طریق بوشهر با کشتی به انگلستان می‌فرستادند. محراب زرین فام مسجد میدان کاشان را که یکی از ظریف‌ترین محرابهای زرین فام بود اینگونه دزدان هنر ربوده‌اند. محراب مزبور را من در موزه‌ای در برلین دیده‌ام.
…
ما که خودمان خواب و بی‌خیال و کیفور بودیم. باستان شناسانی چون «پروفسور آرتور پوپ»، «آندرا گدار»، «ریچارد اتینگ هاوزن»، «ارنست کونتل»، «جیمز هنری بریستد»، «اریک اشمیت» و «ارنست هرتسفلد» هم که در شناساندن هنر ایران به جهانیان نقش داشتند نتوانستند از غارت و حیف و میل شدن هنر این سرزمین جلوگیری کنند، دزدان هنر آنها را هم قال گذاشتند و یا دَمشان را دیدند و برخی از آنها را با خود شریک کردند.
البته و صدالبته آنچه بیش از همه باعث تاراج فرهنگ و تمدن ما شده در درجه اول نه استعمارگران، نه فرنگیان، بلکه حکام زورگو و هالو و نیز بیغی و بی‌خبری خود ما است.
اکنون مگر از طاق بوستان و کتیبهٔ بیستون و شکارگاه خسرو پرویز در کرمانشاه، از منزل نظامی گنجوی در روستای «تا» در تفرش، از معبد آناهیتا در کنگاور و سنگ نبشته‌های منطفه خرقاب گلپایگان… حفاظت لازم صورت می‌گیرد؟
عکسی دیدم از شوش، اسب سنگی بزرگ شوش روی زمین افتاده و دارد از بین می‌رود.
پیشتر در میدان ولی عصر شهر شیراز یک سرستون از دوران هخامنشیان بود. آن تندیس را که نه شاخ می‌زد و نه اذیت و آزارش به کسی می‌رسید، از بیخ کندند.
وقتی خودمون می‌ریم تخت جمشید رو دیواراش یادگاری می‌نویسیم یا پای دیواراش ایستاده می‌شا…، وقتی آثار باستانی درجای جای کشورمان توسط عوامل طبیعی ویا توسط اشخاص بی‌مسؤلیت درحال تخریب است و حکومتهایی سر کار بودند که قدر هنر را نمی‌شناختند و حکومتی سر کار است که عُرضه نگهداری آنها را ندارد اگر جایی دیگه ازشون محافظت بشه، بهتر است بخصوص که این آثار به خاطر اهمیتی که دارند جهانگردان را به ایران می‌کشند.
واقعش استدلال درست فوق مرا راضی نمی‌کند بخصوص که بیشتر ما از تاریخ و میراث هنری نیاکان خودمان بی‌خبریم و باری به هر جهت برگزار می‌کنیم…
بگذریم…
…
شمار زیادی از آثار باستانی و هنری ایران زمین و آنچه به نام «پرشین آرت» Persian art بر سر زبان‌ها است در غربت به سر می‌برد. من آنچه را خودم در موزه‌های دیگر کشورها دیده‌ام و یا از آن با خبر شده‌ام اینجا می‌آورم و تا آنجا که می‌دانم این کاملترین مطلب در این مورد، تا این لحظه در وب فارسی است و من برای آن زحمت زیادی کشیده ام.
رضایت ندارم سایتهایی که در آن مدح حکومت میشود از نوشته من استفاده کنند. دیده‌ام بارها اینگونه نوشته‌ها را بدون اشاره به نویسنده برمی‌دارند و کنار مطالبی می‌گذارند که مدح ستمگران میکند. من به لحاظ اخلاقی رضایت ندارم.
…
مواردی را که اشاره می‌کنم غیر از Exhibitions و نمایشگاه‌های موقتی است که در این یا آن کشور جهان آثار هنری ایران را به معرض دید می‌گدارند.
از منابع مکتوب در این مورد کتاب «کهن دیار» نوشته آقای بهنام محمد پناه است. من نیز در ویکیپدیا این موارد را نوشته و بازهم می‌نویسم.
_________________
آثار هنری ایران در روسیه
در یکی از موزه‌های مسکو، فرش دست بافی را دیدم با اشعاری از شاهنامه فردوسی.
بالای فرش، واژه «فروهر» به خط زیبایی بافته شده بود.
قالی پازیریک قدیمی‌ترین فرش دنیا که بیشتر پژوهشگران از دست‌بافت‌های پارت‌ها و یا ماد‌ها می‌دانند و در دره پازیریک در کنار اشیاء باستانی دیگری در در گور یخ‌زدهٔ یکی از فرمانروایان سکایی کشف شده، در موزه هرمیتاژ Эрмитаж در سنت‌پترزبورگ روسیه است.
نقش‌هایی که در آن قالی دیده میشود شامل تصویر سوارکاران، آهوهای در حال چرا کردن و جانوران افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر است و حاشیه‌ای گل‌دار دارد.
درّه پازیریک دره‌ای کوچک در شمال کوهستان آلتایی (در جنوب سیبری مرکزی و در ۷۹ کیلومتری مرز مغولستان) است.
موزه هرمیتاژ مجموعه گرانبهایی از آثار هنری ایران را در اختیار دارد و تقریباً همه تاریخ ایران را پوشش می‌دهد، از دوران باستان تا پایان سلسله قاجار.
در موزه هِرمیتاژ به جز تابلوهای نقاشی، ظروف سفالی قبل از میلاد، آثار هنری دوره اشکانی، سکه‌های کمیاب «اردشیر بابکان»، سنگهای قیمتی حکاکی شده، مُهر مخصوص مادر خسروپرویز و ظرف‌های نقره‌ای (که همه در ایران در کشفیات باستان‌شناسی پیدا شده بود)، موجود است.
نقش برجسته سرباز هخامنشی هم در موزه هرمیتاژ بود که گویا اهدایی دولت ایران به این موزه در سال ۱۹۳۵ میلادی است.
_________________
آثار هنری ایران در اوکراین
در کاخ و موزه باغچه سرای کشور «اوکراین» معروف‌ترین اثر ایرانی «فواره اشک» (فواره باغچه سرای) که آرامگاه دختر اسیری از لهستان است دیده میشود. معمار فواره باغچه سرای، یک ایرانی بوده است.
در کاخ مزبور پیکر مومیایی شده یک ملکه ایرانی را هم با زینت آلاتش، از جمله قطعه‌های طلایی که روی چشم‌ها و لب‌هایش گذاشته، میتوان دید.
_________________
آثار هنری ایران در آمریکا
در آمریکا (در گالری نلسون واقع در کانزاس سیتی در استان میسوری) علاوه بر سر ستونهای سنگی و نقوش برجسته از دوران هخامنشی و ظروف مفرغ متعلق به لرستان و…، آثار هنری دیگری از کشور ما موجود است.
در بشقاب سفال لعابداری متعلق به قرن سوم هجری، تصویر سه انسان را می‌بینیم که هر کدام با سازی در دست، می‌نوازند و می‌رقصند. نیاکان ما شاد و خرم بودند.
یک بشقاب دیگر هم که نقره‌ای و از دوران ساسانی است در این موزه وجود دارد. در بشقاب مزبور نقش دو جوان به همراه دو اسپ بالدار دیده میشود. در پایین تصویر مردی کوزۀ بزرگ آبی را در جلو دهان اسب‌ها گرفته است.
…
در موزه شهر دترویت Detroit بزرگترین شهر ایالت می‌شیگان نقش برجسته‌ای مربوط به هخامنشیان موجود است. دترویت هم‌مرز با شهر ویندزور در کانادا است.
…
موزه «سینسینتی» The CincinnatiArt Museum امریکا هم آثار متعددی از هنر ایران دارد که از مهم‌ترین آنها میتوان لوحه نفیس نقره‌ای با نقش «زروان»، «اهورامزدا» و «اهریمن» را نام برد. این لوح متعلق به قرن‌های ۷ تا ۸ قبل از میلاد است.
در موزه بوستون آمریکا The Museum of Fine Arts نقش برجسته سرباز هخامنشی نگهداری میشود.
در موزه دانشگاه شیکاگو ردیفی از شیرهای غران تخت جمشید، سر ستونی از تحت جمشید، سر ستون ایوان شمالی کاخ صد ستون، کتیبه‌ای آجری از خشایارشا و بخش‌هایی از طاقچه‌های سنگی تخت جمشید دیده میشود.
همچنین یکی از مهم‌ترین آثار هنری ایران، یعنی «مجسمه نیم تنه شاپور دوم» که از گچ ساخته شده، در موزه تاریخ طبیعی شیکاگو (آمریکا) است.
…
در موزه بروکلین Brooklyn Museum of Art هم شماری از آثار هنری ایران قدیم موجود است. موزه مزبور که در محله بروکلین در نیویورک قرار دارد یکی از بزرگترین موزه‌ها در ایالات متحده آمریکا است.
…
در مرکز فرهنگی ایالت مریلند در آمریکا در موزه هنر والترز Walters Art Museum آثار زیر از کشور ما وجود دارد.
گلدان نهصد ساله با نقوش دایره البروج، بز کوهی سه هزار ساله ایران باستان، سرامیک مینایی ایرانی با نقش سربازان سلجوقی، مُهر دو هزار و پانصدساله هخامنشی از جنس عقیق، لوستر نقره‌ای هشتصد ساله از خراسان، آبریز سرامیکی سه هزار ساله لرستان، جواهردان نقره‌ای ایرانی، مجسمه سرامیکی از سر زن سلجوقی، بشقاب نقره‌ای با نقش پادشاه و ملکه ساسانی و چندین اثر دیگر که از آن می‌گذرم.
در موزه متروپولیتن نیویورک Metropolitan Museum of Art بشقاب شکار قوچ از آثار باستانی دوران ساسانیان نگهداری میشود. بشقاب نقره‌ای شکارگاه، با جیوه، نقره و طلا تذهیب کاری شده و با روش سیاه قلمکاری تزئین شده‌است. در تصویر شاه ساسانی در حال شکار قوچ میباشد.
سگک عقاب و صید هم در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری میشود. سگگ مزبور از اشیای کشف شده دوران اشکانی است، قدمت آن به سده اول پیش از میلاد بر می‌گردد و در نزدیکی نهاوند کشف شده است. تکه زوج این سگک در موزه بریتانیا است.
کاسه زرین میخی‌نگار از آثار باستانی دوران داریوش اول یا دوران داریوش دوم در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری میشود. در بالای این کاسه به صورت گرداگرد با سه نوع خط میخی پارسی، عیلامی و بابلی نوشته شده: داریوش، شاه بزرگ.
در موزه متروپولیتن نیویورک آثار دیگری از ایران از جمله «کلاه‌خود پرنده و سه پیکر» که قدمت آن به دوره عیلام میانه باز می‌گردد و قدمت آن به سده ۱۴ پیش از میلاد مربوط است نگهداری میشود.
بر روی این کلاه خود سه پیکر قرار دارند، نفر وسط مرد ریش داری است که گلدانی را در دست گرفته و در بالای کلاه خود، پرنده‌ای با بال‌های گشوده در حال پرواز است.
در موزه متروپولیتن نیویورک سنگ‌نگاره پیشکش‌آوران تخت جمشید هم دیده میشود. سنگ‌نگاره مزبور در قسمت‌های مختلف کاخ‌های هخامنشیان در تخت جمشید دیده میشود و پیشکش‌آوران یا مالیات دهندگانی را نمایش می‌دهد که هر کدام با حمل یک تحفه از پلکانی بالا می‌روند. سنگ‌نگاره یک مرد پارسی را نشان می‌دهد که در حال حمل مشک آب یا شراب به وسیله یک سینی است. مرد سمت راست که در پله بالا‌تر قرار دارد، مرد مسلح اهل ماد استت که ظرفی درپوش دار را با خود می‌برد.
تندیس نقره‌ای گاو نشسته نیز در موزه متروپولیتن نیویورک است.
قدمت آن به حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد.
اینگونه چگونه قدمت اشیاء و آثار هنری را مشخص می‌کنیم به کمک علم و از جمله با «نیمه عمر کربن» است که شرح کامل آن در این بحث نمی‌گنجد.
نیمه عمر اتم کربن ۱۴ که میزان آن در مواد مختلف، معیار مناسبی برای زمان در تحقیقات باستان‌شناسی است، ۵۷۳۰ سال میباشد…
…
سر و دستان تندیس مزبور، به شکل گاو است و تن آن انسان. تندیس مزبور در جنوب غرب ایران کشف شده است.
جنس مجسمه گاو عیلامی که در عصر مس (حدود ۵۰۰۰ سال پیش) ساخته شده، علاوه بر هنرمندی قابل ستایش سازندگان آن، بیانگر پیشگامی تمدن عیلام در فناوری استخراج و ذوب فلزات گرانبها است.
در موزه متروپولیتن نیویورک دسته‌های پرنده‌گون دیگ از اشیای کشف شده در تپه حسنلو هم نگهداری می‌شوند. این دسته‌ها سابقاً به ظرفی با عمق کم و چکش کاری شده پرچ شده بودند. نقش این اشیاء پرنده‌ای را نشان می‌دهد که گردن بلند و دم و بال کشیده دارد.
تکوک شیر غُرّان (تکوک=جامی که در آن شراب می‌نوشند) از آثار باستانی دوره هخامنشی در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری میشود. جام مزبور دارای یک ظرف مخروطی شکل و یک شیر است که در حال نعره کشیدن است. شیر غران یکی از نمادهای هنرورزی در تزئینات آثار به جا مانده از دوره هخامنشیان است.
سفالینههای ارزشمند نیشابور هم در موزه متروپولیتن است. یک محراب بزرگ ۱۴۰۰ ساله هم که معلوم نیست چگونه از کشور خارج شده در موزه متروپولیتن نیویورک است. محراب مزبور از جنس کاشی لعابی و متعلق به اصفهان است که حدود ۱۳۰۰ سال در یکی از مساجد اصفهان قرار داشت.
_________________
آثار هنری ایران در انگلستان
گنجینه آمودریا (جیحون) که با ارزش‌ترین گنج بر جای مانده از دودمان هخامنشی است و مجموعه‌ای دارای۱۷۰ تکه طلا و نقره است که در نزدیکی آمودریا (رود جیحون) یافت شده هم اکنون در موزه «ویکتوریا و آلبرت» و موزه بریتانیا است.
پلاک طلایی مرد ماد با خنجر یکی از ۱۷۰ اشیای گنجینه آمودریا متعلق به دوران هخامنشیان است این پلاک و دیگر قطعات گنجینه آمودریا در نیایش‌گاهی در منطقه تخته قباد (کواد) تاجیکستان کشف شده و من از نزدیک خرابه های آن معبد را دیده‌ام..
یادآوری کنم که موزه «ویکتوریا و آلبرت» از بر‌ترین موزه‌های جهان به جهت داشتن ذخائر غنی آثار هنری است و قالی تاریخی اردبیل هم که توسط «مقصود بیک کاشانی» برای بقعه «شیخ صفی الدین اردبیلی» بافته شده بود و یک اثر هنری بی‌مانند است، در موزهٔ مزبور نگهداری میشود.
شاهنامه‌ای به خط محمدحکیم‌الحسینی از سال ۱۰۸۵ هجری با چهارده صفحه مینیاتور، یک نسخه خمسه نظامی به خط جعفرالحافظ، و چند شاهنامه خطی دیگر، جامع‌التواریخ عهد مغول، کتاب خسرو و شیرین نظامی به خط عبدالجبار (یکی از شاگردان معروف میرعماد) که دارای هفده صفحه تصاویر رنگین بسیار عالی و زیبا کار رضا عباسی کاشانی است و… همه در موزه «ویکتوریا و آلبرت» لندن بود.
همچنین ده نقاشی زیر:
۱- اردشیر با گلنار دختر کسری ـ از یک شاهنامه نفیس قرن یازدهم هجری
۳- خسرو و خواهر بهرام چوبینه ـ از شاهنامه (دموت)
۲- خسرو شیرین از خمسه نطامی قرن نهم هجری
۴- تصویر خضر و الیاس بر سر چشمه آب زندگی از خمسه نظامی قرن نهم هجری
۵- فرستادگان شاه ایران در دربار اسکندر ـ از کتاب خمسه نظامی قرن نهم هجری
۶- یکی از تصاویر جامع‌التواریخ از عهد مغول
۷- به تخت نشستن کیخسرو ـ از کتاب شاهنامه
۸- سیاوش و سودابه در کنار یکدیگر
۹- رستم پس از غلبه یافتن به دیو سفید که او را به قتل می‌رساند.
۱۰- سیاوش که دارد فنون کشتی‌گیری را می‌آموزد.
…
و اما موزه بریتانیا British Museum
موزه بریتانیا مهم‌ترین مجموعه‌های هنر پارسی در جهان را ضبط کرده است.
ارابه طلایی چهار اسب از آثار باستانی دوره هخامنشیان که در گنجینه آمودریا یافت شده در موزه بریتانیا است. این ارابه چهار اسبه متعلق به ۳۰۰ تا ۵۰۰ سال پیش از میلاد است و دو نفر با لباس هخامنشی‌ها بر آن سوار هستند.
استوانه گلی منشور کوروش که عنوان کهنترین سند حقوق بشر دنیا را بر خود دارد، نیز در موزه بریتانیا است.
من در این مورد مقاله‌ای با عنوان
نوشته‌ام.
سنگ‌نگاره ویرانی شوش یا سنگ‌نگاره آشور بانی‌پال یکی از آثار باستانی است که به مناسبت غلبه آشوریان بر عیلامیان در سال ۶۴۷ پیش از میلاد خلق شده‌است. آنچه از تصویر این اثر برمی‌آید، سپاهیان آشور در حال ویران کردن معبد با کلنگ دو سر و دیلم هستند و همچنین از شهر شوش زبانه‌های آتش بلند میشود. تعدادی هم از سربازان آشوری مشغول خارج کردن گنج‌های آن هستند. گفته میشود این اثر باستانی در موزه بریتیش میوزیوم لندن نگهداری میشود اما من آنرا نتوانستم پیدا کنم و ندیدم.
بازوبند طلایی بز و پرنده هما یکی از آثار باستانی متعلق به دوران هخامنشیان هم در موزه بریتانیا است.
بشقاب نوازندگان از آثار باستانی دوران ساسانیان (سده هفتم میلادی) در موزه بریتانیا نگهداری میشود. این بشقاب در طبرستان پیدا شده‌است.
در این بشقاب نقره‌ای که با طلا زراندود شده و نقش قلم زنی شده از ضیافت و بزم شاهانه را نشان می‌دهد نوازندگان در حال اجرای موسیقی هستند. در پایین بشقاب اجاقی که در حال پخت غذا میباشد، روشن است و درختی بیش از نیمی از طرح لبه بشقاب را پر کرده و بر روی درخت پرنده‌ای نشسته‌است.
سفال‌های مربوط به قرن نهم و دهم قبل از میلاد هم که در سیلک کاشان به دست آمده، همچنین «مُهر داریوش» در موزه بریتانیا است. حتماً اشیای دیگری از میراث هنری ایران در این موزه هست که از نگاه من افتاده است.
_________________
آثار هنری ایران در آلمان
همانطور که پیشتر گفتم محراب زرین فام مسجد میدان کاشان که یکی از ظریف‌ترین محرابهای زرین فام بود در موزه برلین است.
ظروف قلمکاری و قلمزده ایران از دوره نهم تا دوازدهم هجری، کاشی‌های قرون هفدهم و هجدهم و پارچه‌های دست دوز و زربفت ایران دوره صفوی همه در موزه برلین است. همچنین قالی شاه عباسی که شهرت بین المللی دارد و نیز قطعه‌ای از بهترین پارچه های عهد ساسانی.
مینیاتورهای بلوری ایرانی در موزه هنر kunsthe-museum و موزه گوته با نوشته خط هایی میخی و نقاشی‌های مذهبی موجود است.
در موزه‌های مردم‌شناسی در هامبورگ و هانور و هایدلبرگ و موزه کستنر و موزه فولکونگ و موزه هنر و صنایع دستی در برلین قطعات نفیس مفرغی، زربفت‌های ساسانی، حجاری‌های برنزی، سرامیک‌های قرون اولیه و قلمدان‌ها و جلدهای نقاشی شده ایرانی دیده میشود.
نقش سه نیزه‌دار که یکی از آثار باستانی است و در کاخ آپادانا شوش در استان خوزستان کشف شده و سه سرباز را نشان می‌دهد که پشت سر هم ایستاده و هر یک نیزه‌ای به دست دارند در موزه پرگامون برلین است.
در موزه چرم و کفش (آلمان) یک جلد قرآن جلد چرمی مطلا را با نقشهای ترنجی به رنگ‌های سبز و آبی دیدم که در قرن یازدهم هجری ساخته شده است.
در یکی دیگر از موزه های آلمان حوالی آلتنبورگ Altenburg آثار یکصد ورق آس و گنجینه‌های قدیمی ساخت ایران که بر پنجاه برگ از آنها صحنه‌های مختلف شاهنامه فردوسی نقاشی شده، و ورق‌های مُدّور که آراسته به صحنه‌هایی از داستان‌های هفت پیکر نظامی است، موجود است.
در موزه عروسکی مونیخ (آلمان) مجموعه‌ای از عروسک‌های ایرانی و مدارک اصول و جزئیات خیمه شب بازی در ایران، نگهداری میشود.
گنجینه‌های هنر ایران در آلمان کتابهای مصور خطی فارسی در کتابخانه دانشگاه توبینگن Universität Tübingen را هم شامل میشود. انواع و اقسام نسخه‌های خطی شاهنامه، خمسه نظامی، یوسف و زلیخای جامی، دیوان حافظ، خمسهٔ امیر خسرودهلوی و…
_________________
آثار هنری ایران در هلند
سال ۲۰۰۴ میلادی در موزه بزرگ هرمیتاژ در آمستردام Hermitage Amsterdam در نمایشگاه «سی قرن هنر ایران» Persia; thirty centuries of art آثار زیادی از میهنمان دیدم از جمله ۲۰۰ اثر هنری، ظروف نقره‌ای و سرامیک، و نزدیک به چهل مینیاتور و کتابهای خطی.
در «سکس میوزیوم» آمستردام اشعاری خطی که به اشتباه آنرا به کشور هند نسبت داده‌اند اما از گذشته‌های دور ایران است، وجود دارد.
_________________
آثار هنری ایران در فرانسه
بخشی از موزه لوور پاریس به آثار تاریخی و باستانی ایران اختصاص دارد که گفته میشود تعداد آنها حدود ۵۸ اثر است و شامل قطعات بزرگی از سرستون‌های کاخ‌های هخامنشیان و تخت‌جمشید شیراز تا لوح قانون حمورابی میشود.
سر ستونهای آپادانا با هفت متر و آثار داریوش در شوش در فاصله سالهای ۱۹۳۰ تا ۱۹۵۰ میلادی به این موزه منتقل شده است.
همچنین ظرف‌های رنگ آمیزی شده سفالی متعلق به نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد، سفال‌های قرن دهم پیش از میلاد، آثار برنزی قرن هشتم پیش از میلاد، تابلوهای نقاشی، مهره‌ها و مجسمه‌های کوچک دوره هخامنشیان (که از قدیمی‌ترین آثار ایرانی است) در این موزه نگهداری میشود.
از مهم‌ترین آثار دوران هخامنشیان در موزه لوور، نقش یک شیر و گاو بال دار بر روی آجرهای لعابدار شوش و سرستون گاو دوسر از قصر هخامنشیان در شوش است.
جام هیولای دوسر و غزال که از آثار به جا مانده از فرهنگ و تمدن مارلیکا است هم در موزه لوور است.
این ظرف از آلیاژ نقره و طلا ساخته شده و بر روی آن قلمکاری و برجسته‌کاری صورت گرفته‌است. بر روی جام اژدهایی با فَک باز وجود دارد که با هر پنجه خود غزالی را در چنگ گرفته است.
دسته گلدان بز کوهی یکی از آثار به جای مانده مربوط به دوران هخامنشیان در موزه لوور است. جنس این عتیقه نقره با روکش طلا میباشد. بال‌های زیبا و شاخ‌های این بز کوهی، سمبل سرزندگی و نشاط در هنر هخامنشی است.
…
سنگ‌نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا از آثار باستانی دوره عیلام هم در موزه لوور است. بر روی این سنگ نگاره باستانی نقش زنی حک شده که دُم ماهی دارد و مارهایی را در دستان خود گرفته‌است. در بالای تصویر کامل این سنگ نگاره، کاهنه‌های معبد در حال عبور هستند. جنس این سنگ نگاره از ماسه سنگ میباشد. این اثر مربوط به ۱۳۴۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد است و از چغازنبیل به شوش آورده‌شده و هم‌اینک در موزه لوور قرار دارد.
تخته بازی ۵۸ خانه از آثار باستانی عصر آهن که در تپه سیلک کاشان کشف شده و از جنس گل‌پخته است نیز در موزه لوور است.
تندیس یک پرنده (فاخته لاجوردی رنگ) از آثار باستانی دوره عیلام که به شکل پرنده فاخته و متعلق به ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد است در موزه لوور پاریس نگهداری میشود.
…
کوزه بانوی رقصان یکی از آثار فلزی به جای مانده از هنر ساسانیان که روی آن چهار زن را در حال پایکوبی و رقص نمایش می‌دهد در موزه لوور است.
تندیس ناپیرآسو که نقطه اوجی در هنر ریخته‌گری مفرغ است و حضور صنعتگرانی چیره دست را در ایران زمین در سرزمین عیلام نشان می‌دهد، از جمله آثار مربوط به ایران در موزه لوور است. قدمت آن به ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد باز می‌گردد و با لایه‌ای از مس و طلا روی قالب برنزی ساخته شده است.
سنگ‌نگاره زن ایلامی و ندیمه اش از آثار باستانی دوره عیلام هم در موزه لوور است. بر روی این سنگ نگاره نقش زنی ایلامی وجود دارد که دارد نخ می‌ریسد و ندیمه‌اش او را باد می‌زند. جلوی او هم میزی با بشقاب غذا قرار دارد. این اثر تاریخی در منطقه شوش کشف شده‌است.
سنگ‌نگاره بز با دم ماهی که بر روی سنگ آهک ایجاد شده و یک نوع تشریفات مذهبی را نمایش می‌دهد در بخش عتیقه‌های شرق نزدیک، طبقه همکف، اتاق ۱۰ موزه لوور نگهداری میشود.
…
کتیبه داریوش بزرگ که یکی از الواح ارزشمند دوران هخامنشی است در موزه لوور است.
کتیبه مزبور در کاخ آپادانای شوش به خط پارسی کهن است. این کتیبه علاوه بر اینکه مجوز و فرمان‌نامه ساخت بنای کاخ آپادانای شوش را بیان کرده اطلاعات گرانقدری را در مورد داریوش اول و هخامنشیان به باستان‌شناسان ارائه داده‌است.
یکی از آثار ایرانی موزه لوور که مدتها مرا به خود مشغول داشت فلزنگاره نیایش آفتاب یا تابلو مراسم نیایش راهبه‌های آفتاب بود.
فلزنگاره نیایش آفتاب از اشیای کشف شده دوران عیلام میانه است. قدمت آن به هزار و دویست سال پیش از میلاد بر می‌گردد و در خرابه‌های معبد شوش کشف شده است.
وقتی فلزنگاره نیایش را دیدم بی‌اختیار به نیایش پرداختم.
از دیگر آثار ایرانی موزه لوور، تُنگ دسته‌گربه‌ای یک ظرف آب‌خوری برنزی است که قدمت آن به پایان دوره ساسانیان باز می‌گردد. دسته تنگ، به شکل یک گربه وحشی ساخته شده که دستانش بر روی لبه تنگ و پا‌هایش بر روی بدنه تنگ قرار دارد. همچنین بر روی بدنه ظرف و پایه آن طرح برگ گیاهان وجود دارد.
…
قطعه افسار برنزی لرستان و چندین اثر دیگر مربوط به ایران در موزه لوور وجود دارد که از آن می‌گذرم. در موزه لوور آثار متعددی هم از دوران سامانیان، سلجوقیان، صفویان و… نگهداری می‌شوند.
_________________
آثار هنری ایران در اتریش
در موزه هنرهای دستی اتریش، قالی «شکارگاه» شاه عباس که برخی از کار‌شناسان، نفیس‌ترین قالی جهان دانسته‌اند، موجود است.
قالی شکارگاه فرشی است تمام ابریشم از ایران اوائل قرن ۱۶ میلادی و همانطور که از اسم ان بر می‌آید صحنهٔ شکار را ترسیم میکند. شکارچی‌ها سواره یا پیاده به شکار شیر، یوزپلنگ، بزکوهی، مارال، گورخر، گوزن و رویاه مشغولند.
در موزه ایالتی تیرون در اتریش هم تابلوهای متعدد نقاشی ایرانی را دیدم. تابلوهای موش و گربه عبید زاکانی، نقاشیها و هنر سکا‌ها (از اقوام پیشین ایرانی)، مدال‌ها، هنرهای تزیینی و…
_________________
آثار هنری ایران در لهستان
در موزه دانشگاه «کراکو» در لهستان نوشته خط هایی میخی و نقاشی‌های مذهبی از ایران دیده می‌شد. همچنین دو بشقاب که روی آن اشعاری از جامی و عطار نقش بسته بود.
_________________
آثار هنری ایران در بلژیک
درموزه بروکسل بلژیک، مجسمه برنزی یک رب النوع متعلق به قرن ۷ و ۸ قبل از میلاد و همچنین لگام یک اسب که در لرستان کشف شده و متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد است، از مهم‌ترین آثار ایرانی به شمار می‌رود.
_________________
آثار هنری ایران در عراق
در موزه غارت شده بغداد، آثار متعدد پارتی‌ها، ساسانیان و آثار مشترک ایران و کشورهای بین النهرین (میان رودان) نگهداری میشود که از آن جمله نقشهای برجسته سنگی «نرگال» NERGAL و نقش خدای آفتاب همراه با یک عقاب است.
از آثار پارت‌ها که در این موزه نگهداری میشود میتوان به نقش برجسته الهه جنگ به نام «آلات» ALLAT همراه با دو الهه دیگر که متعلق به قرن اول پس از میلاد است اشاره کرد.
_________________
آثار هنری ایران در ژاپن
در موزه ملی توکیو (ژاپن) آثار هنری مختلف از ایران شامل نقاشی، خوشنویسی، فلزکاری، کنده کاری، سرامیک سازی، خاتم کاری و پارچه‌های مختلف و… نگهداری میشود.
در موزه میهوی ژاپن دو حجاری از تخت جمشید (نقش اسبان ارابه و خدمتگزار تخت جمشید) وجود دارد. نقش اسبان ارابه ادامه نقش ارابه ران در موزه بریتانیاست که موزه «میهو» درسال ۱۹۸۵ آن را خریده است.
_________________
آثار هنری ایران در پرتقال
در موزهٔ کالوست گُلبـِنکیان Museu Calouste Gulbenkian در شهر لیسبون پایتخت پرتغال که اشیاء هنر باستان و نوین را در خود جای داده و پیرو وصیت‌نامهٔ کلکسیونر ارمنی‌تبار، کالوست گلبنکیان، بنیاد شده، ظروف مربوط به عصر سلجوقی و چند نقاشی ایرانی دیدم.
در «موزه کاشی» در شهر «لیسبون» پرتقال چندین کاشی ایرانی دیده می‌شد. روی کاشی ها آیاتی از سوره مریم نقش بسته بود.
_________________
آثار هنری ایران در ترکیه
نسخه‌های خطی مُصّور زیادی از ایران در موزه‌های ترکیه موجود است. در موزه «توپکاپی» استانبول نیز آثاری از دوران صفویه موجود است…
(آثار هنری ایران در ترکیه و عراق ناتمام است. بعداً تکمیل می‌کنم.)
_________________
آثار هنری ایران در پاناما
در موزه گالری در پایتخت پاناما شمایلی دیدم که از شهر من گلپایگان پیدا شده و به آن موزه برده بودند.
شمایل مربوط به داستان سیاوش و رفتن او در آتش بود. پائین شمایل نوشته بود. جرفادقان که اسم قدیمی شهر گلپایگان است.
_________________
آثار هنری ایران در ارمنستان
در گالری ملّی ارمنستان، بخش هنر خارجی، که قسمتی از موزه ملّی آن کشور است آثار هنری از ایران قدیم موجود است. فرش زیبایی که روی آن «بسم الله الرحمن الرحیم» نوشته شده و آثار ایرانی مربوط به قرون ۱۶ تا ۱۹ میلادی. نمونه‌های نقاشی و هنرهای دستی بر روی چوب، سنگ، سفال و…
یک کاشی در این موزه دیدم که آیه «فسیعلم الذین ظلموا‌ای منقلب ینقلبون» رویش حک شده و مربوط به قرن ۱۶-۱۵ میلادی است.
آیه مزبور به سرنوشت محتوم ستمگران که جز نابودی نیست، اشاره دارد.
_________________
آثار هنری ایران در کشور آذربایجان
از ناحیه «آران» آذربایجان و از محلی به نام «ساری تپه» در نزدیکی باکو، در جریان کاوشهای باستان‌شناسی ستونهای دوران هخامنشی پیدا شده و هم اکنون در موزه تاریخ باکو نگهداری میشود.
همچنین در محلی به نام «قَبَلّه» آثاری از دوران اشکانی پیدا شده که در حیاط قلعه «شیروانشاهان» به معرض دید گذاشته‌اند.
_________________
آثار هنری ایران در ازبکستان
پیش و بعد از اسلام سمرقند و بخارا موقعیت ممتازی داشتند و بخصوص در دوران سامانیان بر سر زبان‌ها بودند، سمرقند و بخارا میراث باستانی و هنری ما را با خود دارند. سمرقند بویژه در دوره تیموریان و سرسلسله آن امیرتیمور گورگانی، رونق بسیار داشت و هنرمندان ایرانی رهسپار آنجا می‌شدند. آثاری چون ریگستان، گور امیر تیمور، شاه زند، مسجد بی‌بی خانم و رصدخانه الغ بیک و… آثار تاریخی شهر خوارزم یادگار هنرمندان ایرانی است. می‌دانیم که از قرن پانزدهم، ایران تزئین بنا‌ها و مقابر مذهبی را با موزائیک و کاشی لعابی آغاز کرد و این سبک در طول دوره‌های تیموری و صفوی در بخارا و سمرقند نیز بسیار رایج بود.
در موزه هنر شهر تاشکند و در موزه شهر «کوکند» چند کتاب خطی از عطار و سعدی و برگهایی از شاهنامه و دیوان حافظ دیدم همچنین یک نقاشی از دوران خوارزمی که زیر آن به اشتباه کتاب «الجبر والمقابله» او را «المقابله و الجبر» نوشته بود.
_________________
آثار هنری ایران در اسرائیل
موزه اسرائیل در بیت المقدس (اورشلیم)، مجموعه بی‌نظیری از آثار باستانی ایران مربوط به تمام دوره‌های تاریخی را در خود جای داده‌است. از جمله این آثار، میتوان به یک محراب کامل دوران صفوی متعلق به سده هفدهم میلادی (کار هنرمندان اصفهانی)، مجمر فلزی زیبا با نقوش حیوانات، شمعدانهای فلزی دوره سلجوق، کفن سوزن دوزی شده نفیس از دوران حکمرانی آل بویه و کاشی های لعابدار زیبا از دوره قاجار و… اشاره کرد که در بخش «هنر و باستان‌شناسی اسلامی» موزه اسرائیل، قرار دارد. همچنین موزه اسرائیل، مالک آثار منحصربه‌فردی از تذهیب و مینیاتور و قران های خطی است.
میزان اشیاء عتیقه و باستانی ایران در اسرائیل و به ویژه در «موزه ملی بتصئیل» خیلی زیاد است.
در موزه سرزمین‌های مقدس The Bible Lands Museum، Jerusalem که در بیت المقدس (اورشلیم) واقع است، همچنین در جنوب شرقی اروپا در کرواسی، صربستان، مجارستان، رومانی، بوسنی هرزگوین، و بلغارستان آثاری از هنر ایرانی موجود است.
_________________
آثار هنری ایران در چین (ختای)
نقاشی ایران در زمان باستان به‌خصوص در زمان ساسانیان از راه آسیای مرکزی به چین نفوذ کرده و این تأثیر توسط مذهب مانی که با نقاشی همنشین بود بسیار بوده است.
یکی از مکان‌هایی که تاثیرات هنر نقاشی ایران ساسانی را در چین نمایان می‌سازد، غارهای منطقه دون‌خوانگ است. در معابد زیرزمینی منطقه دون‌خوانگ یک‌سری نقاشی دیواری وجود دارد که در آنها تاثیر هنر نقاشی ساسانی به صورت حاشیه‌های مرواریدی‌شکل دیده میشود که این نوع حاشیه‌ها از ویژگی‌های هنر ساسانی هستند. از دیگر تاثیرات هنر نقاشی ساسانی در منطقه دون‌خوانگ میتوان از زمینه سرخ رنگ نقاشی نام برد که یک سنت ایرانی در دوره ساسانی است. پروفسور پوپ که شیفته معماری مسجد شیخ لطف الله اصفهان بود، در کتاب «هنرهای ایران» می‌گوید: «زمینه قرمز نقاشی‌های دیواری و تزئینات به شکل مروارید، که در معابد بودایی دون‌خوانگ به کار رفته هر دو اصالتاً ساسانی هستند.»
گفته شده تاثیر پیکرنگاری ایران بر پیکرنگاری بودایی چین تا پایان دوره ساسانی و سراسر دوره تانگ ادامه می‌یابد و حتی در برخی از نقاشی‌های دیواری مشاهده میشود.
من در این مورد اطلاع ندارم.
اینکه آثار هنری ایران در موزه‌های چین هم باشد بر من معلوم نیست اما می‌دانم که در شهر چوانجو (در کشور چین یا به قول خودشان ختای) دهکده‌ای به نام (بوسی جوان) به معنای (پارسیان) وجود دارد که آمیزه‌ای از هنر و فرهنگ ایرانی است. چینی‌ها بر این باورند که مردم این دهکده بازماندگان بازرگانان ایرانی هستند که در زمان سلسلهٔ تانگ چین ۶۱۷ تا ۹۰۷ میلادی زندگی خود را در آنجا آغاز کردند.
گفته شده از قرن پنجم پیش از میلاد تا قرن هشتم میلادی نفوذ نقاشی ایران در نقاشی چین بسیار بوده و نقاشی در چین در اصل ایرانی و مانوی است فقط چون پس از رفتن از ترکستان شرقی به چین بار دیگر از راه چین به ایران برگشته و مردم چین نیز از خود آثاری در آن گذاشته‌اند، به سبک چینی مشهور شده است.
در این مورد من اطلاعی ندارم.
…
در پایان یادآور می‌شوم که در جنوب شرقی اروپا در کرواسی، صربستان، بوسنی هرزه گویین، مجارستان، رومانی، بلغارستان آثاری از هنر ایران موجود است که به آن نپرداخته‌ام.
نمونه‌هایی از نقاشی یا نگارگری ایرانی که به اشتباه مینیاتور خوانده میشود و شامل آثاری از دوره‌های مختلف تاریخ میهن ما است و بیشتر به صورت مصورسازی کتب ادبی (ورقه و گلشاه، کلیله و دمنه، سمک عیار، و…)، علمی و فنی (التریاق، الادویه المفرده، الاغانی، و…)، تاریخی (جامع التواریخ، و…)، و همچنین، برخی کتب مذهبی، همچون، خاوران نامه میباشد، در موزه‌های خارج از ایران موجود است که به آن اشراف ندارم.
…
همدم و همنشین من، میهن دلبندم.
ای برتر از آب و خاک
بگذرد این روزهای تلختر از زهر
…
می‌برزند ز مشرق، شمع فلک زبانه
ای ساقی صبوحی دردِه مِیِ شَبانه
آن کوزه بر کفم نِه کآب حیات دارد
هم طعم نار دارد، هم رنگ ناردانه
گر سنگ فتنه بارد، فرق منش سپر کن
ور تیر طعنه آید، جان منش نشانه
…
سلام برتو ای ایران، ای سرای امید، میهن فرزانگان و شهیدان
…
منبع:
سایت همنشین بهار
در همین رابطه بخوانید:
آخرین دیدگاه‌ها