چگونه می شود دانش محوری به یک فرهنگ تبدیل شود نه مدرک محوری

بسیار دیده می شود در روزنامه ها می نویسند: «این استاد دانشگاه فرمود…» بعد که خوب نگاه می کنی، درمی یابی که شخص مذکورتحصیلات عالیه ندارد و مدرک دانشگاهی هم اخذ نکرده است. البته منظورم این نیست که خدای ناکرده کسی که مدرک ندارد صلاحیت استاد بودن یا استاد خطاب شدن را ندارد. یا آن کس که مدرک دارد، الزاماً ذی درک است. منظور این است که به کاربردن اوصاف عالیه برای بزرگان حوزه و دانشگاه، تعریف و خط کشی مشخصی نداشته و فعلاً هم ندارد. بیشتر این مطبوعات و رسانه ها هستند که گاه بی جهت برای این و آن منصب و مسند و مدرک تعیین می کنند و با بها دادن به این موضوع کم کم برای آن فرد، مثل قضیه آش ملا می شود که خودش هم باورش شد. در این حالت فلانی که مثلاً یک مقالۀ مستقل علمی و پژوهشی ندارد و هرچه از او چاپ شده مقالات دو اسمی تا شش اسمی است، در ردیف استاد فروزانفر زمان، به او هم می گویند استاد و دکتر و دانشمند محترم!

البته این معضل سابقه دراز دارد. وقتی از سال 1313 که دانشگاه تهران تأسیس شد و بزرگانی چون علی اکبر سیاسی ریاست آن را بر عهده داشتند، موضوع مدرک دار بودن و نبودن مدرسان مطرح شد.

مرحوم سیاسی که خوب به جایگاه رفیع ستارگان علم زمان خود واقف بود، کوشید مصوبه ای را در مجلس شورای ملی بگذراند تا به طور قانونی این مسأله را حل کند، وی در کتاب بسیار خواندنی خاطرات خود این موضوع را ذکر می کند. او می خواست از علامه محمد قزوینی برای تدریس در دانشگاه دعوت کند. متأسفانه مسأله ای – که جای ذکر آن نیست- پیش آمد که قزوینی را منصرف کرد. با این حال بعد مجوزهایی داده شد و دانشمندانی چون بدیع الزمان فروزانفر، مجتبی مینوی، جلال الدین همایی، سعید نفیسی، محدث ارموی، مدرس رضوی، فاضل تونی، مرتضی مطهری، و از نسل بعد از اینان هم کسانی مانند دانش پژوه، ایرج افشار و عبدالله نورانی

 و استاد عبد الله انوار ، به دانشگاه دعوت شدند و بعضاً ریاست دانشکده را هم عهده دار شدند. البته همان موقع هم در دانشگاه به این بزرگان توهین می شد. می گویند روزی وزیر فرهنگ وقت برای سخنرانی وارد دانشگاه شده و دستور داد کسانی که قبلا دبیر بوده اند در دانشگاه نمانند. لابد منظورش امثال استاد همایی و سعید نفیسی و… بود. همچنین بین دانشگاهیان موضوع مدرک گرایی به استهزاء گرفته می شد. استاد دکتر مهدی محقق نقل می کردند که روزی دکتر حسین خطیبی قبل از اخذ مدرک دکتری می گفتند:

کی می شود این مدرک دکتری را بگیریم تا از مطالعه راحت بشویم.

حال آفت مدرک گرایی بی حد و حساب در دو سه دهۀ اخیر، موجب رواج عوام زدگی و بی سوادی جمع کثیری از صاحبان کرسی تدریس و مناصب گروه و دانشکده و پژوهشکده و … شده است. از یکی از همین افراد چندین نفر برای من نقل کردند که اولاً او یک مقاله مستقل پژوهشی ندارد، ثانیاً سر یکی از کلاسها به دانشجویی که پایش را از گلیمش دراز تر کرده بود و زیادی اشکال به استاد محترم می گرفته، می گوید شما نیازی به کلاس من ندارید، من نمره بالا می دهم دیگر تشریف نیاورید. نیز روزی دانشجویی از وی می پرسد، استاد کلمه لائیک یعنی چه؟ در جواب می گوید: لا که لای نافیه است! و ئیک را هم هفته آینده توضیح می دهم. البته شاید به این دلیل باشد که همین شخص بار سنگین چندین سمت دیگر را هم به دوش می کشیده.
حال وقتی از استاد عبدالله انوار دعوت می شود که مثلاً مبحث نسخه شناسی یا تاریخ علم ریاضی تدریس کنند، تأسف آور است که هنوز قانونی نیست که معادل حق الزحمه استاد تمام به ایشان پرداخت شود، یا امثال ایشان که بسیار اندک هستند، به دلیل داشتن مدرک لیسانس، نمی توانند استاد راهنمای رسالۀ دکتری بشوند و اگر بشوند باز موانعی در راه هست که جای ذکر آنها نیست.

با این وصف، در همین جامعه ما هستند کسانی که مثل استادان بی مدرک دهه های گذشته از استعداد و صلاحیت بالای علمی برخوردارند و بعضاً در موضوعاتی حرف اول را می زنند، ولی افسوس که قانونی یار ایشان نیست و قلیل اند کسانی مثل تقی زاده که به محض این که استعداد و نبوغ زریاب خویی را دریافت، او را برای ادامه تحصیل به آلمان فرستاد و اندک-اند دلسوزانی مانند علی اکبر سیاسی که علامه قزوینی را به دانشگاه تهران دعوت کرد و راه را برای ورود دانشمندان طراز اول علمی آن روزگار به دانشگاه گشود. طبعاً در چنین فضای مدرک زده و مه آلودی کسانی مجال ظهور پیدا کرده و می کنند که از انتحال مقالات دیگران و به نام کردن کتب بزرگان، ابایی ندارند.

امید که متولیان امر در وزارت فرهنگ و وزارت علوم آسیب شناسی مسائل یاد شده را مدّنظر قرار دهند و شایسته سالاری و دانش محوری را جایگزین بورکراسی دانشگاهی کنند و کاری کنند که مدرک در دست افراد عالم و باسواد باشد نه جاهل متظاهر.