یک نقاشی  قاجاری از شکارگاه فتحعلی شاه بر دیوارگنبد کاخ ریاست جمهوری هند با اشعار فارسی.

یک تابلو نقاشی ایرانی در کاخ ریاست جمهوری هند با اشعار فارسی

هر سلسله  حکومتی قدرتمند و طولانی از خود آثار هنری، معماری و فرهنگی و تمدنی برجای می گذارد در اینکه این تمدن را باید به آن سلسه حکومتی منسوب کرد و یا به قوم و زبان آن حکومت و یا مذهب آن حکومت و یا به فرد خاصی از آن حکومت اختلاف وجود دارد اما رایج تر منسوب کردن آن به سلسه حکومتی است مثلا آثار دوره صفوی و یا آثار دوره گورکانی بیشتر مرسوم است. بنا براین در دوره گورکانیان هند که خود از فارس زبانان ناحیه شرق خراسان بزرگ بودند و علاقه فراوانی به هنر و معماری صفوی و زبان فارسی داشتند آثار ارزشمندی بجای مانده که در این مقاله به آنها آثار گورکانی هند لقب خواهیم داد. علاوه بر اینها در سالن پارلمان هند و در ایوانهای کاخ ریاست جمهوری هند(دوره استعمار) نقاشی ها و اشعار فارسی بسیار زیبایی ترسیم شده یک نقاشی زیبا از شکارگاه فتحعلی شاه در کاخ ریاست جمهوری نشان می دهد که روابط  فرهنگی سیاسی هند و ایران در دوره قاجار و پس از گورکانیان نیز بسیار نزدیک بوده است.

   نفوذ فرهنگ و زبان فارسی در هند تا حدی عمیق و گسترده ‌بوده است که حتی انگلیسی‌ها که فرهنگ و زبان فارسی را به درستی یکی از عوامل ضد سلطه خود در هند تلقی می‌کردند، وادار شدند اهمیت آن را بشناسند و این احساس حتی بعد از استقلال نیز ادامه یافت.

بریتانیایی ها برای آموزش فارسی به‌ مقامات خود در هند، دانشکده‌ای در کلکته احداث کردند تا این مقامات بتوانند در اداره حکومت از مدارک و اسنادی که همه آنها به ‌فارسی بود، استفاده کنند.

همچنین بعضی از اینها از منشی‌های خود خواستار شدند که کتاب‌هایی را به ویژه درباره تاریخ هند به‌فارسی تألیف کنند.

اولین نخست وزیر هند پاندیت جواهرلعل نهرو در کتاب معروف خود به‌نام «کشف هند» (Discovery of India) نظر داده است: در میان ملت‌ها و نژادهای بسیار که با هندوستان تماس داشتند و در زندگانی و فرهنگ هند نفوذ کرده‌اند، قدیمی‌ترین و با دوام‌ترین آنها، ایرانیان هستند. در نتیجه روابط نزدیکی هند و ایران و تأثیر فرهنگ فارسی در این کشور، فرهنگی جدید به‌وجود آمد که آن را فرهنگ مشترک تلقی می‌کنند.

تاج محل  اگرا

ساختمان آرامگاهی  که در آن زمان 40 میلیون روپیه هزینه در بر داشت. و از سوی منتقدان و حتی فرزند ارشد شاه نماد اسراف کاری و بدعت و خرافه پرستی و شرک تلقی می شد امروزه بزرگترین منبع درآمد توریستی دولت هند است. و بزرگترین نماد عشق محبت و وفاداری در جهان تلقی می شود و از عجایب هفتگانه ثبت شده در یونسکو و میراث جهانی است. اورنگ زیب پسر شاه جهان   (1658-1707)  بخاطر ساخت همین آرامگاه بر ضد پدر کودتا کرد و پدر را هشت سال و تا زمان مرگ زندانی کرد . اتهام پدر اسرافکاری – کارهای شرک آمیز و خلاف شریعت اسلام بود.  اورنگ زیب بسیاری از نمادها و مظاهر هنری  مانند مجسمه های فیل و مجسمه های اله های هندی را که شرک آمیز می دانست نابود کرد او برخلاف پدر تعصب شدید سنی  داشت  اما شاه جهان فردی متعصب  نبود او در مذهب هم شیعی بود و هم سنی  در اطراف او هنرمندان شیعی زیادی بودند بسیاری از اطرافیان او مسلک صوفی گرایانه داشتند که با آیین سلفی سنی در تعارض بود. او در آخر عمر علاقه شدیدی به کارهای هنری نشان می داد او تصمیم گرفت برای همسر ی که او را بی نهایت دوست می داشت آرامگاه باشکوهی بسازد طرح اولیه تقلید از آرامگاه همایون شاه دهلی بود خود بنای آرامگاه همایون را معماران ایرانی ساخته بودند اما بنای آگرا با بهترین و گرانترین سنگها ساخته شد که هزینه هایی سرسام آور داشت. سنگتراشی ها و برجسته کاری های سنگی ، گل های برجسته روی سنگ مرمر، نوشته های بریده شده با سنگ و در رنگهای مختلف زیبایی تاج محل را در زمان خود بی نظیر کرد.  

شاه جهان اگر چه برای بدست آوردن دختر زیبا رویی بنام ارجمند بانو مرتکب قتل شد اما سعی کرد خطاهای خود را جبران کند. او قصد داشت یک تاج محل دومی هم تماما با سنگ سیاه برای خودش در روبروی تاج محل سفید در کنار رود یمنا (جمنا) بسازد او خود را بخاطر جفای و ظلمی که برای بدست آوردن ارجمند بانو مرتکب شده بود بنده ای روسیاه می دانست. ارجمند بانو فردی که قربانی زیبایش شد و برابر گزارش ها او هرگز علاقه ای به دنیای حکام و قدرتمداران نداشت و از سیاست بی زار بود او بیشتر به امور خیریه علاقه داشت تا به دسیسه های درباری و حکومتی. چون این دسیسه های درباری بود که شوهر اول او را قربانی کرده بود. و اگر چه او را به مقام بانوی اول هندوستان و بانوی ممتاز  رساند اما او روحی بشدت آزرده خاطر داشته است. به خاطر قتل شوهرش بدست عوامل شاهزاده خرم (شاه جهان) .

 رابیند رانات تاگور، شاعر و اندیشمند بنگالی هند تاج محل را “قطره اشکی بر رخسار تاریخ” نامیده است. همسر یک افسر بریتانیایی در قرن نوزدهم میلادی نوشته بود: “اگر قرار است برای من هم تاج محلی دیگر بسازند، حاضرم فردا بمیرم”.ادوین آرنولد”، شاعر انگلیسی، در توصیف تاج محل می نویسد: “این ساختمان به مانند دیگر بناها، صرفا یک کار معماری نیست، بلکه روی سنگ های زنده آن اشتیاق و علاقه شدید عاشقانه یک امپراتور حک شده است.” و جهانیان تاج محل را به عنوان یکی از هفت عجایب دنیا شناخته اند.

داستان بنای این مجموعه عمارات مجلل که در وسط آن گنبد تاج محل چون نگینی می درخشد، بر ارزش تاریخی این شاهکار هنری افزوده است. تاج محل، در واقع، باشکوه ترین هدیه یک شاه به همسر از دست رفته اش است و پایه های آن بر عشق وافر شاه جهان گورکانی به ارجمند بانوی (ایرانی تبار ) استوار است

ارجمند بانو دختر یکی از اشراف ایرانی با نام عبدالحسن آصف خان و متولد شهر آگرای هند بود. “نور جهان”، که عمه ارجمند بانو  و همسر محبوب جهانگیر شاه گورکانی (پدر شهزاده خرم )  بود  سرگذشت نور جهان  که خود قصه شنیدنی مفصلی  دارد در سیاست و دولتداری هم نقش بارزی داشت.

نورجهان هنگامیکه تنها یکسال داشت به همراه خانواده اش به هند مهاجرت کرد و مادرش برای رهایی از رنج سفر او را در آب انباری رها کرد کاروان مسافرانی یزدی که بعد از او آن مسیر را پیمودند کودک را زنده یافته با خود همراه بردند و در نهایت در دهلی او به خانواده خود ملحق شد.

شاهزاده خرم پسر جهانگیر شاه که در آتش عشق ارجمند بانو می سوخت، بنا به ضوابط سلطنتی با دو زن دیگر ازدواج کرد که اولی نیز از بستگان دربار صفوی ایران بود. اما خرم پس از پنج سال انتظار به وصلت ارجمند بانو رسید.

او پس از مراسم عروسی اعلام کرد که عروس تازه از سایر زنان دربار برتر و “ممتاز محل” است. ازآن به بعد ارجمند بانو با همین نام و پسوند “بیگم” خطاب می شد. به نوشته یک تاریخ نگار دربار گورکانی هند که با نام “قزوینی” از او یاد می شود، پیوند شاهزاده با دو همسر دیگرش تنها حکم زناشویی معمولی را داشت و “خرم” هیچ زن دیگری را شایسته محبت و شیفتگی ای که نثار ممتاز محل می کرد، نمى دانست.

شاه جهان و ممتازمحل در سال ۱۶۱۲ ازدواج کردند و ۱۸ سال با یکدیگر زندگی کردند. سال ١۶٢٨ شاهزاده خرم بر تخت طاووس هند نشست و به “شاه جهان” ملقب شد. ارجمندبانو ممتاز محل نمى خواست به مانند عمه قدرتمندش در امور اداری و سیاسی دستی داشته باشد. در عوض فهرست نام های زنان بیوه و کودکان یتیم را ترتیب می داد و از شوهرش می خواست که به نیازهای آنها رسیدگی کند و برای خانواده های بینوا نفقه تعیین می کرد. او نیز مانند شاه جهان به هنر و معماری علاقه داشت و در ساماندهی یک باغ  پارسی در کرانه رود یامونا در شهر آگرا، جایی که سرانجام محل آخرت او و تاج محل شد، نقش داشت.

ممتاز محل همسر دوم شاه‌جهان بود که در ۱۷ جون ۱۶۳۱ میلادی در یکی از حمله‌های جنگی، شاه‌جهان ممتاز محل را که بسیار دوست می‌داشت همراه برده بود. او باردار و در ماه‌های آخر بارداری بود. این نوزاد چهاردهمین فرزندی بود که ممتازمحل به‌دنیا آورد و دختر بود که نامش را «گوهره‌بیگم» گذاشتند. اما ممتازمحل در اثر وضع حمل جان باخت. تنها 7 فرزند او زنده ماندند.  هنگام درگذشت «ممتاز محل» ۳۹ سال بیش نداشت . گفته شده  که او  به شاه جهان چهار وصیت کرد که یکی از آنها ساختن آرامگاهی بی همتا برای او بود. اما این موضوع صحیح بنظر نمی رسد در واقع این اراده خود شاه جهان بود که تصمیم گرفت چنان آرامگاهی با شکوه بسازد.

 

سوگ واری و پرسه داری

به نوشته تاریخ نگاران، شاه جهان در پی درگذشت محبوب ترین همراه زندگی اش خلعت شاهانه اش را به عبای سفید عوض کرد و یک سال سوگوار و پرسه دار بود. شاهی که قبلا برای توسعه دامنه سلطنتش خون فراوانی ریخته بود، گوشه نشین شد و برای مدتی دخترش جهان آرا به امور دولتداری پرداخت. روایت حاکی است که موهای سیاه شاه جهان طی یکی دو ماه سوگواری سفید شد.

شاه جهان، همینکه  از چنگ رخوت رها شد،  بهترین معماران و خوشنویسان را از سراسر هند و بیرون از آن فرا خواند تا بنای یادبود محبوب ازدست رفته اش را در شهر آگرا، پایتخت امپراتوری گورکانی، بسازند.

تاج محل  در واقع لقبی است که به ارجمند بانو داده اند او را نور چشم و تاج سر و تاج محل  و ممتاز محل و سرور و سرکار ناحیه نامیده اند. پیتر ماندی”، جهانگرد اروپایی سده ١٧ میلادی نیز در نوشته هایش از “تاجِ محل، ملکه دربار گورکانی” نام می برد.

خود شاه جهان هم که سال ها بعد، به دست پسرش اورنگزیب زندانی شد و مدتی در زندان لعل قلعه اگرا به سر برد، پس از درگذشت کنار ممتاز محل زیر گنبد تاج محل به خاک سپرده شد.

ساختمان تاج محل

در وسط باغ بزرگ مستطیل شکلی  در ارتفاع 3متر  بنای آرامگاه تماما با سنگ مرمر سفید برپا شده است. داخل آرامگاه دو سنگ قبر مرمر بسیار هنرمندانه حکاکی و تزئین و بخط فارسی آراسته شده اند. و گنبد اصلی  بر روی آن قرار گرفته است  که قطر آن  17 م. وارتفاع آن  22.5 م. زیر گنبد گور ارجمند بانو و همسرش شاخ جهان فرار گرفته که سنگهای مرمر یک پارچه و حکاکی شده با گلهای برجسته و گلها و خط های بریده شد و پر شده با سنگهای رنگی زیبایی بی نظیری به بنا داده است .  وسعت باغ و مقبره تاج محل 17 هکتار است.

در دو طرف مقبره محل اسکان میهمانان و همچنین مسجد و نماز خانه وجود دارد.

نقش ایرانیان در بنای تاج محل

باغ های ایرانی معمولا مستطیل شکل و چهار ظلعی بوده و بنای ارگ و اقامتگاه در وسط باغ بنا می شده است و جوی آب در طول باغ جریان داشته در باغ آگرا بنا در انتهای باغ قرار دارد اما کاوشهای اخیر نشان داده که قرار بوده است ادامه باغ رود یمنا راقطع کند و در آن سو نیز باغی و آرامگاه هی با مرمر سیاه احداث شود و رودیمنا در مرکز باغ باشد..

در نوشته های تاریخ نگاران دربار گورکانی نام سی و هفت معمار آمده است که در طرح ریزی و ساختمان بناهای سلطنتی آن دوران سهم داشته اند بویژه که این بنا تقلیدی است از بنای همایون شاه در دهلی که معماران ایرانی آن را ساخته اند.

از معماران تاج محل که از آنها نام باقی مانده است می توان از  عبدالحق شیرازی ،  “اسماعیل افندی” یا “اسماعیل خان” ایرانی تبار که در دربار عثمانی کار می کرد، مکرمت خان و عبد الکریم مامور خان از شیراز و استاد احمد لاهوری، مهندس و اخترشناس ایرانی تبار متولد لاهور. بنا به یک دستنویس بازمانده از سده ١٧ میلادی، سرمعمار تاج محل و لعل قلعه (قلعه سرخ) دهلی همین استاد احمد لاهوری بوده و خطاطی ها را نیز ایرانی از جمله استاد عیسی شیرازی انجام داده است. استاد عیسی شیرازی را بعضی  اهل شیراز و عده‌ای وی را بدلیل لقبش که افندی بوده اهل استانبول دانسته‌اند. در یک نسخه خطی به «استاد عیسی شیرازی نقشه نویس» و «امانت خان شیرازی طغرانویس» اشاره شده‌است. جدای افراد نامبرده از فردی به نام جرونیمو ورونئو اهل ونیز هم نامبرده شده‌است. عبدالحق شیرازی که سال ۱۶۰۹ از شیراز به هند مهاجرت کرد و به خاطر استعداد فوق العاده‌اش در هنر خوش نویسی از سوی شاه جهان به «امانت خان» ملقب شد. به احتمال قریب به یقین، تمام خطاطی‌های روی در و دیوارهای تاج محل به امانت خان واگذار شده بود، چون تنها نام اوست که به شکل «امانت خان الشیرازی» زیر یکی از خطاطی‌ها در ایوان جنوبی تاج محل حک شده‌است. امضای او حاکی از مقام بلند امانت خان در دربار گورکانیان نیز هست. در بنای تاج محل آنچه کاملاً مسلم است این است که خط ثلث کتیبه‌های تاج محل که به رنگ مشکی بر زمینه مرمر سفید نشسته اثر امانت خان شیرازی است.

به گفته تاریخدان آمریکایی «میلو بیچ»، در این مورد می‌توان تنها گمانه زنی کرد که معمار اصلی تاج محل چه کسی بوده، اما این نکته روشن است که خود شاه جهان به هنر معماری علاقه داشت ولابد در طراحی تاج محل نیز دستکم نقش یک رایزن را داشته‌است. گفته می‌شود برای ساخت این بنا بیست هزار کارگر، استادکار، معمار، سنگ‌تراش، نقاش، فلزکار و جواهرتراش به‌مدت بیست و دو سال کار کرده‌اند.

شهرت تاج محل باعث ورود سالانه میلیونها توریست به این مکان می شود بسیاری از آنها زنان و مردان جوانی هستند که برای ماه عسل به اینجا می آیند و می خواهند پیوند وفاداری و عشق جاودانه داشته باشند.

تاریخ نگاران آن دوران، از این بنای یادبود با نام «روضه ممتاز محل» یاد کرده‌اند و برخی بر این نظراند که «تاج محل» مخفف «ممتاز محل» است. «پیتر ماندی»، جهانگرد اروپایی سده ۱۷ میلادی نیز در نوشته‌هایش از «تاجِ محل، ملکه دربار گورکانی» نام می‌برد.

شاه‌جهان جایگاهی را در کنار «رود یمونا جمنا» برای این بنای بزرگ برگزید. تاج‌محل آرامگاهی است با ۵۸ متر بلندی، ۵۶ متر پهنا که در نزدیکی اگرا در ایالت اوتار پرادش هندوستان بر روی یک تخته عظیم ۱۰۰ متر × ۱۰۰ متر مرمرین ساخته شده‌است. گفته شده که سنگهای مهم این بنا از ایران و افغانستان و چین آورده شده است این بنای بزرگ، در یک باغ پهناور ۱۸ هکتاری قرار دارد، که در مرکز این باغ یک نهر آب طولانی وجود دارد که به شیوه باغ‌های ایرانی ساخته شده‌است.

شاه‌جهان قصد داشت برای خود نیز آرامگاهی در کرانه دیگر «رود یمنا/ جمنا» و برابر آن بسازد و این دو بنا را با پلی به یکدیگر متصل سازد. البته زیر گذری از زیر رودخانه یمنا بین قلعه و تاج محل ایجاد شد.  قرار بود که بر خلاف نمای تاج محل که از مرمر سفید است، آرامگاه شاه از مرمر سیاه باشد. چند پارچه سنگ سیاه نیز به داخل قلعه آورده شده است. اما کودتای اورنگ زیب و مخالفتش با این معماری عظیم  باعث شد که آرامگاه دوم هرگز برپا نشود و شاه  پس از 8 سال زندانی در کنار همسرش آرام گیرد.

تاج محل از سال ۱۹۸۳ جزو میراث جهانی یونسکو درآمده  و در نظر سنجی بزرگ جهانی در سال ۲۰۰۷ میلادی که در ۸ ژوئیه همان سال نتیجه آن اعلام گردید این بنا در شمار یکی از عجایب هفتگانه جهان در دوران حاضر شناخته شد.

در دو طرف بنای اصلی دو بنای کوچکتر و قرینه به‌چشم می‌خورد که در سمت غرب یک مسجد سه‌گنبدی وجود دارد که از ماسه‌سنگ (قهوه‌ای مایل به قرمز) ساخته شده و در شرق بنایی است که زمانی به مثابه مهمان‌سرا به کار می‌رفته‌است.

گیوین هامبلی، نویسنده کتاب «شهرهای هندوستان گورکانی»، می‌نویسد که ریشه‌های ایرانی تاج محل، نخستین و پایدارترین برداشتی خواهد بود که یک دانش پژوه رشته معماری اسلامی با دیدن این بنای یادبود حاصل می‌کند. به نظر او، تاج محل یک نمونه از معماری صفوی است و در واقع، نمایانگر حد اعلای نبوغ ایرانی در هنر معماری در خاک هند است.

هامبلی با استناد به سخنان هرمان گوتز، کارشناس تاریخ هنر، می‌افزاید: «تاج محل از بهترین نمونه‌های معماری است که با ذوق و سلیقه صفوی انجام شده‌است… در تاج محل موارد معدود انحراف از ارتدکسی هنری صفوی را می‌توان مشاهده کرد که شامل»چتری‌های راجپوتِ«پیرامون گنبد و تفاوت‌هایی در تناسب میان گنبد و پایه آن می‌شود. گلدسته‌ها هم که احتمالاً با الهام از آرامگاه»محمود خلجی«در»ماندو«ساخته شده‌اند، اندکی متفاوت‌اند. از غرایب روزگار است که که یکی از»عجایب جهان«که کمترین ارتباط را با هنر گورکانی (مغولی) دارد، به نمونه کلاسیک و نماد تمدن گورکانی تبدیل شده‌است.» بنای تاج محل  برروی دو صفه روی هم قرار گرفته است. صفه اول 374 *141 و صفه دوم 120 *120 ذراع است. ساختمان مزار با طرح هشت بهشت طراحی و ساخته شده است. هشت بهشت یا هشت جنه نام نوعی طرح معماری است که بر اساس آن به طور معمول در وسط نقشه بنا یک فضای مرکزی غالبا گنبدی شکل وجود دارد که از مرکز آن چهار محور تقارن عبور می‌کند.

در دو طرف شرقی و غربی عمارت مزار، دو ساختمان کاملا همانند به صورت متقارن ساخته شده است . بنایی که در سمت غرب عمارت قرار گرفته، مسجدی است که از سه گنبدخانه و سه ایوان ترکیب شده است. در جبهه شرقی مزار بنایی مشابه مسجد ساخته شده که مهمانخانه مجموعه است و در همه خصوصیات کالبدی مانند مسجد است به جز آنکه محراب ندارد و بر روی  سنگفرش آن شکل جانماز ایجاد نشده است.

در بالای عمارت تاج محل، گنبد امرودی (گلابی) شکل قرار دارد که دو پوسته است. ارتفاع گنبد اصلی از روی صفه بیش از 50 متر است. در چهار طرف گنبد اصلی، چهار عدد طاقی با گنبد کوچک قرار دارد. وجود چهار گنبد کوچک در چهار سوی گنبد اصلی، سنت  و شیوه ای است که آن را در مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا می‌توان ملاحظه کرد. بنا بر این، خصوصیت مزبور را می‌توان از ویژگی های معماری ایرانی دانست.

چهار منار در چهارگوشه صفه عمارت مزار وجود دارد. این خصوصیت را باید به معماری گورکانی نسبت داد. ساختن چهار منار در چهارگوشه یک عمارت در دوره تیموری رایج شد و در دوره گورکانی و به ویژه در تاج محل، آنها را به صورت مستقل از ساختمان، در چهار گوشه صفه ساختند. درب ورودی  مجموعه تاج محل  دارای 11 گنبد است که گفته می شود نمادی از قبر 11 امام شیعی است . در دو طرف آرامگاه در فاصله 200 متر از آرامگاه دو مسجد قرار دارد که بعدها به مجموعه اضافه شده است وجود چهار منار در گوشه های صفه موجب شکل گیری فضایی بصری – روانی شد که عمارت مزار در میان آن اهمیت ویژه ای یافته است، زیرا افزون بر خصوصیات حجمی‌یگانه و ممتاز آن، تمام سطح آن را با سنگ مرمر سفید پوشانده اند، در حالی که سطح صفه اول و نیز مهمانخانه و مسجد واقع در دو سوی آن را با سنگ سرخ پوشانیده اند. در جلوی عمارت آرامگاه، باغی مربع شکل ساخته شده است. مربع یکی از شکل های کامل و به ویژه یکی از شکل های مهم و مقدس در فرهنگ طراحی معماری و شهری در ایران است. عرصه باغ نیز با طرح چهارباغ که یکی از مهمترین الگوهای طراحی باغ ایرانی است، ساخته شده است. در این شیوه، عرصه باغ توسط دو معبر متقاطع به چهار قسمت تقسیم می‌شد. هر یک از این چهار عرصه نیز دوباره به چهار قسمت تقسیم می‌شد و این روند تا جای ممکن ادامه می‌یافت و فضای هر سطح با درختان و گلهای متنوع پوشانده می‌شد.

 دروازه با شکوه ورودی باغ و مزار با نام جلوخان، در وسط جبهه متصل به باغ قرار گرفته است و طرحی تقریبا مانند هشت بهشت اما به شکلی ساده دارد. جلوخان نوعی فضای شهری به حساب می‌آید که غالبا به عنوان فضایی رابط میان یک فضای معماری و یک فضای شهری مانند بازار، معبر یا میدان مورد استفاده قرار می‌گرفته است…

 

 

 

سنگ مر مر و نوشته های هنرمندانه  قبرارجمندبانو

آرامگاه تاج محل امروزه در جهان سمبل عشق شناخته می‌شود. در داخل آرامگاه یا درگاه تاج محل (از عجایب هفتگانه جدید جهان در یونسکو) قبر شاه جهان و ارجمندبانو بیگم  ممتاز محل وجود دارد که با سنگ مرمر یکپارچه تزئین شده‌است کنار سنگ مرمر قبر سمت راست به خط نستعلیق  فارسی رایج دوره صفویه  نوشته زیر سنگتراشی و سپس با سنگ رنگی تزئین شده است:

مرقد منور ارجمند بانو بیگم مخاطب بممتاز محل متوفی سنه..1040 ق

در لبه پایین  سنگ مرمر یکپارچه گور شاه جهان نوشته شده:

مرقد مطهر اعلی حضرت فردوس آشیانی صاحبقران ثانی شاه جهان طاب ثراه سنه ۱۰۷۶ ق)

و بر روی سنگ مزار شاه‌جهان و همسرش این شعر حک شده است:

برمزارما غریبان نی چراغی نی گلی نی پر پروانه سوزد نی سراید بلبلی

علاوه بر بیرون و داخل بنای اصلی تاج محل، در بناهای پیرامونی، طاق ورودی ها و مساجد ذکر شده انبوه آیات قرآن و نوشته‌های فارسی که در نهایت زیبائی و دقت حجاری شده است، دیدگان هر بیننده‌ای را مسحور می‌کند و به عنوان نمونه در چهار طرف بنای اصلی آیات قرآن با سنگ تراشی زیبایی تزئین شده است.

از سنگ نوشته های فارسی به خط نستعلیق درهند می توان به ایوان نوشته های دیوان خاص قلعه لعل اگرا شاه جهان، قصر اکبر شاه اگرا اشعار نوشته شده بر ایوانها و دیوارها و سنگ قبر (سنگ نوشته ای با نام پنج تن آل عبا ) و دیوار نویسی های متعدد با شعر فارسی، سنگ نوشته های فارسی درگاه جهانگیر، نوشته های قبر تاج محل ارجمند بانو بیگم (15 آوریل 1593 – 17 ژوئن 1631) همسر ایرانی شاه جهان پادشاهان فارس زبان سلسله گورگانی که در دیوان خاص قصر آگرا بر پنج کنگره و ایوان اشعار فارسی با آب طلا نوشته شده است و یک سنگ سیاه حجاری شده یک پارچه سه متر در دو متر که گویا شاه بعد از مرگ ارجمندبانو شاه بر آن می نشسته و عزاداری می کرده اشاره کرد.

روی مزار جهان آرا (دختر شاه جهان) این بیت نگارش شده است:

بغیر سبزه نپوشد کسی مزار مرا – که قبرپوش غریبان همین گیاه بس است.

پدر ممتاز محل  آصف خان ایرانی و رئیس تشریفات دربار  شاه هندوستان “جهانگير” در دهلی بود که بعد مشاور اول شاه گردید او برادر نور جهان همسر شاه نیز بود. زیبایی ارجمند بانو بیگم برای او در دربار درد سر ساز شد. عمه می خواست  که ارجمند بانو را به پسرش پرویز بدهد و امیر خرم را از عشق ارجمند بانو دور کند به همین دلیل خرم را به جنگ در دکن فرستاد تا شاید کشته شود .نور جهان خود قشه بسیار درناکی دارد او طفل یسکساله بوده است که به مراه پدرش از ایران و از اصفهان عازم هند شده است در بین راه بدلیل فقر و گرسنگی مادرش که نمی خواسته است فرزندش در و مصایب سفر آنها را تحمل کند او را در کنار چاه آب رها می کند تا بمیرد ولی کاروانی که در همان زمان عازم هند بوده است او را پیدا می کند و به همراه خود به هند می آور د و سرانجام مادر و پدر این دختر را پیدا می کنند و دختر خردسال را به خانواده اش باز می گرداند. او به همراه پدرش در دربار شاه جا و منزلتی می یابد و به همسری جهانگیر شاه در می آید.

ساختمان تاج محل در سال  1632م. و1653م. ساخته شده است.  یونسکو  “تاج محل” را در سال  1983م  در زمره آقار میراث فرهنگی جهانی به ثبت رساند. نوع سنگتراشی های بنا آن را یکی از عجایب معماری جهان قرار داده است.

یكی از جمله كامل ترین و عالی ترین آثار معماری هند، بنای زیبای تاج محل است. این بنا در ۲۰۰ كیلومتری جنوب دهلی نو و در منطقه اوتار پرادش واقع شده است.

قسمت‌های زیادی از تاج محل اكنون از بین رفته است. آنچه امروز از این بنا باقی مانده یك باغ اصلی به نام چهار باغ و ساختمان سفید مقبره كه گویی روی یك سكو قرار گرفته و به رودخانه جامو مشرف است.تاج محل بنایی است با ۵۸ متر ارتفاع که در نزدیکی اگرا در ایالت اوتار پرادش هندوستان ساخته شده‌است.

  در این مجموعه، حرکت شخص از دنیوی‌ترین نماد (بازار) آغاز می‌شود و به اخروی ترین نماد مجموعه (مزار) منتهی می‌شود. در این بین، میدان جلوخان فضایی رابط و برزخ گونه بین بازار و مزار (دنیا و آخرت) است. حضور مزار در باغ را نیز می‌توان استعاره‌ای از حضور انسان در بهشت دانست. توجه به اصول تقارن، مرکزیت و ریتم نیز از دیگر ویژگی های این مجموعه است که آن را این چنین ارزشمند ساخته است.

در ایران، ساختن مزار یکی از شیوه های معمول برای بزرگداشت بزرگان مذهبی یا رجال و افراد مهم اجتماعی یا کشوری بود که به ویژه از دوره ایلخانی به بعد بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفت. در دوره گورکانیان هند که آنان را می‌توان در برخی زمینه ها وارث تیموریان دانست، به ساختن مزار برای بزرگان به صورت بارزی توجه شد. در واقع، فرهنگ ساختن مزار و مقبره برای درگذشتگان توسط مسلمین به هند راه یافته است. زیرا پیش از ورود مسلمانان به هند، بسیاری از هندی‌ها اجساد مردگان را می‌سوزاندند و شیوه ای برای تجلیل بزرگان خود نداشتند. در این دوران، شماری مزار نیز برای بانوان دربار ساخته شد که تاج محل یکی از آن ها به شمار می‌آید.

تاج محل سمبل عشق پایدار و جاودانه است اما دستکم برای دو نفر مشهور خلاف آن بوده است پوتین و همسرش بعد از سفر به تاج محل از هم جدا شدند – دایانا و پرنس چالز نیز تاج محل به پایداری عشق آنها وفا نکرد

 

تاج محل در واقع قرار بود که فقط آرامگاه ارجمند بانو ملقب به ممتاز محل، همسر محبوب پنجمین پادشاه گورکانی موسوم به شاه جهان باشد. ممتاز محل در 1040 ه.ق. درگذشت و آرامگاه او میان سالهای 1049 تا 1065 هجری قمری برپا شد. امپراتور جایگاهی را در کنار رود جمنا برگزید. وی قصد داشت برای خود نیز آرامگاهی در کران دیگر رود و برابر آن بسازد و این دو بنا را با پلی به یکدیگر متصل سازد به نشانه آنکه پیوند او و همسرش از جریان زمان هم در می‌گذرد. قرار بود که بر خلاف نمای تاج محل که از مرمر سفید بود، آرامگاه شاه از مرمر سیاه باشد. اما سرنوشت بر این شد که آرامگاه دوم هرگز برپا نشود و امپراتور در کنار همسرش آرام گیرد.

این اثر دارای پیشینه های چندی ازآرامگاه همایون بوده است. وی که دومین امپراتور گورکانی هند بود به ایران تبعید شد. او با کمک شاه صفوی به هند بازگشت و فدرت را بدست گرفت  او در بازگشت به هند، گروهی از هنرمندان ایرانی را با خود به همراه برد. که بنای اولیه چار باغ یا باغ همایون  را در دهلی ساختند همایون خیلی سریع درگذشت اما بدستور همسرش  حجیه بیگم  و توسط غیاث میرزا Mirak Mirza Ghiyath در سال ( 1569-70  با یک و نیم میلیون روپیه در وسط باغ آرامگاه عظیم سنگی همایون را ساختند که گنبد آن 42 تا 43  متر ارتفاع دارد و یکصد قبر در مجموعه باغ و از جمله قبر باربر واقع شده است این بنا نیز در فهرست یونسکو قرار داشته و از مکانهای توریستی دهلی است  این بنا  الگویی شد برای تاج محل   بنا بر این شگفت‌انگیز نیست که تاج محل از الگوهای ایرانی و میراث معماری هندو بهره گرفته باشد.   

تصویر سنگ قبریک شاهزاده 1250 قمری در  کنار مقبره آرامگاه اکبر شاه  که در گنبد آن  نیز اشعار فارسی فراوانی بر ایوانها و سنگها وجود دارد.

 قلعه سرخ آگرا

در آگرا و در مقابل تاج محل قلعه سرخ آگرا قرار دارد که بدستور اکبر شاه(1556-1605) در سال  1565  از سنگهای رسی قرمز ساخته شده است مقبره اکبر شاه در اگرا نیز نمادی از معماری گورکانیان تیموری است و سنگ قبرها و ایوانها با اشعار فارسی مزین شده و در یکی از سنگ مرمرها نام پنج تن تراشیده شده است. 

اما شاه جهان (1630-55)قلعه اگرا را توسعه داد و  دیوان خاص  را در سال 1637   و دیوان عام  را در سال 1628  که با سنگهای مرمر سفید بنا شده  و همچنین مسجد باشکوه  موتی یا مروارید را  بر  آن افزود.

این قلعه دو نیم کیلومتر وسعت دارد. در دیوان خاص تمامی اتاقها با اشعار زیبای فارسی سنگتراشی شده است اشعار در داخل سنگ کنده شده و سپس با سنگ رنگی پر و تزئین شده است  تمامی گل و بوته ها ی رنگی از سنگ ساخته شده و نه از جوهر. این قلعه نیز از عجایب و شگفتی ها است تخت سنگی یکپارچه عظیم سیاهی که با اشعار فارسی سنگ تراشی شده و نشیمنگاه شاه جهان بوده است شاه بر روی آن می نشسته و بر آرامگاه تاج محل نظاره و اشک می ریخته است.

قلعه سرخ اگرا در فاصله بیشتر از یک کیلومتر از گنبد تاج محل است که مساحتی بالغ بر 15هکتار را دربر می‌گیرد و مدت زیادی محل حکومت اکبرشاه، جهانگیر و شاه جهان بوده‌است کتیبه‌های فارسی زیادی دیده می‌شود و در ایوان شاهی یا بارگاه خاص بر روی یکی از دیوارهای شعر بلندی نقش بسته است که متضمن تاریخ بنانیز می‌باشد.

 نوشته های فارسی بر معماری فاخر هندوستان : دکتر عجم

در قلعه اگرا تختی از سنگ مرمر سیاه بطول تقریباً سه متر و به عرض دو متر است که در چهار طرف آن اشعاری به خط نستعلیق بسیار ظریف نقش بسته است که به بندهائی از آنها اشاره می‌شود و این تخت برای جهانگیر که ابتدا سلطان سلیم خوانده می شده ساخته شده است.

 از این دلگشا قصر عالی بنا – سر اکبر آباد شد عرش سا – بود کَنگرش از جبین سپهر-  نمایان چو دندان سین سپهر- بر احوال مردم چنان سر حساب – که داند چه بینند شبها بخواب – در ایوان شاهی بصد احتشام – چو خورشید بر چرخ بادا مدام.

 شهنشاه آفاق شاه جهان که نازد به او روح صاحب قران- به این رونق و زیب و زینت مکان  ندیده به روی زمین آسمان. بود صحن بامش چو سیمای مهر- بزیرش فتاده چو سایه سپهر- در فیض شد باز از چار سو- چنین گفت طبع حقایق شناس  سعادت سرای همایون اساس.

 بر تخت سنگ سیاه یک تکه حدود سه متر در دو متر که جهانگیر از آن در طبقه سوم قلعه بر تاج محل نظاره  و سوگواری میکرده است چنین نوشته شده:

  باشد این تختگاه فرخنده تکیه گاه خدایگان کریم پادشاهی که تیغ او سازد چون دو پیکر سر عدو  به دو نيم.

 *** قلعه سرخ  دهلی 

(Red fort)  یا لال قلعه (لال کله) همان مکانی است که نادر شاه آنرا در سال 1739 تصرف کرد و کوه نور و گنجینه های مهمی را به همراه خود به ایران آورد و مقدمات فروپاشی امپراتوری مسلمانان گورکانی را فراهم کرد.  قلعه دهلی که مجموعۀ قصرهای شاهان گورکانی از شاه جهان به بعد در مساحتی حدود بیست هکتار است دیوان خاص آن از سنگ مرر سفید و ظریف ساخته شده که اطراف آن مملو از پرچین سازی و منبت کاری‌های فاخر است که دارای دو محراب شمالی و جنوبی است. در این دو محراب بر روی سنگ مرمر سفید به خط نستعلیق و با آب طلا بطور زیبایی نوشته شده :

‘سبحان الله این چه منزلهاست – رنگین و نشیمنهاست – دلنشین قطعۀ بهشت برین چون گویم که قدسیان همت بلند به تماشایش آرزومند… ‘

و در کتیبه محراب شمالی به ادامه چنین نقش بسته است:

‘بمصاحفه آسمانیان مائل، یالآلی متلائی است بانعام زمینیان نازل و حوض که همه از آب زندگانی پر بصفار شک نور و چشمه خور… ‘

ونیز این ابیات با آب طلا بر دیوار نقش بسته است:

شهنشاه آفاق شاه جهان باقبال ثانی صاحبقران

در ایوان شاهی بصد احتشام چو خورشید برچرخ بادا مدام

این دو بیت به خط نسخ بر پیشانی بنای قلعه لعل دهلی نوشته شده:

طاقی که از رواق نهم چرخ برتر است/ روشن ز سایه اش رخ تابنده اختر است

این طاق، زیب نه(9) فلک و هفت کشور است / از روضه ی منوره ی شاه اکبر است.

عجين شدن معماري ايراني و اسلامي درقلعه سرخ كه در فهرست آثارجهاني يونسكو ثبت شده همان بس كه درساختمان نهر بهشت اين قلعه شعر فارسي به خط زيباي نستعليق

اگر بهشتي بر روي زمين است – همين است و همين است و همين است . چشم هرايراني و فارسي زبان را مي نوازد. 

كار ساخت قلعه سرخ به دستور امپراتور گوركاني درسال ۱۶۳۹ ميلادي هنگامي كه پايتخت خود را از اگرا به دهلي تغيير داد، شروع شده و ساخت آن نه سال به طول انجاميد. 
اين قلعه هشت ضلعي نامنظم در كنار رود يامونا يا درياي جمنا كه از حاشيه دهلي مي گذرد قرار دارد و طول آن ۵/۲ كيلومتر و ارتفاع آن از ۱۶ تا ۳۳ متر متغير است. 

ازديگر بناهاي اين قلعه مي توان به دروازه لاهور اشاره كرد كه دروازه اصلي قلعه به‌شمار مي‌آيد و نامش از شهر لاهور واقع در پاكستان گرفته ‌شده و دروازه دهلي نيز دروازه‌اي كه به سوي دهلي كهنه بوده ‌است. 
دروازه فيل، اثري كه مقابلش دو مجسمه باشكوه سياه رنگ از فيل قرار داشته كه بعدها در ۱۸۵۶ توسط اورنگ ‌زيب تخريب مي‌شود و هم‌اكنون پس از بازسازي در موزه ممتاز محل قرار دارد. 

نقاره‌خانه نيز ازديگر بخشهاي اين قلعه است كه بر فراز دروازه لاهور و مقابل چاتاچوك قرار گرفته و از آنجا پنج بار در روز يا هنگام ورود شاه يا شاهزادگان و خانواده سلطنتي نقاره مي‌زدند. 

هم اكنون هم برخي مراسم رسمي و مناسبتها ازجمله روز ملي هند در محل قلعه سرخ با حضور مقامات اين كشور برگزار مي شود. 
ديوان عام كه حياط بيروني مستقل و بزرگي است كه با سنگهاي مرمر سفيد فرش شده و شاه روي ايواني در روي ديوار شرقي مي‌ايستاده و با عموم ديدار مي‌كرد. 
كرسي يا تخت شاهي كه مقابل ديوار داخلي ديوان عام قرار دارد و سكوي بزرگ و شكوهمندي است. اين تخت از سنگ مرمر با حجاريهاي ظريف و جواهر نشان ساخته شده كه در ۱۸۵۷ جواهرش را خارج كردند. 

باغ حيات بخش نيز دراين قلعه باغي بوده‌است وسيع و به وسيله دو نهر زيبا و فواره‌هاي فراوان تقسيم مي‌شد اما اكنون اين نهرها خشك است و در آن محل فقط پوشش گياهي باقي‌مانده‌است. 
ساوان و بادان نام دو عمارت كلاه فرنگي براي آب است كه از نام دو ماه از فصل باران گرفته شده و در پس ديوار مخازني براي آب دارند كه تز اين دو بناي قرينه داخل نهرها جاري مي‌شد. 
ظفر محل هم ساختماني است از سنگ قرمز بين بناهاي ساوان و بادان در ميان استخري از آب واقع است كه توسط بهادر شاه آخرين امپراتور گوركاني ساخته شده و در شرق آن پلي چوبي وجود داشته كه هم‌اكنون اثري از آن نيست. 
موزه‌ها دراين بنا شامل دو موزه‌است يكي شامل اشياء، منسوجات كتاب‌ها و دست‌نوشته‌هاي تاريخي و هنري است كه عمدتاً مربوط يه دوران گوراكاني هند يا ايران است و ديگري بيشتر به نمايش جنگ‌افزارهاي قديمي آن دوران تا زمان اشغال انگليس تعلق دارد. 
اين قلعه پس از صد ها سال همچون نگيني سرخ به جاي مانده از معماري ايراني و اسلامي كه مزين به اشعار فارسي است در شهر دهلي مي درخشد.

  ***بنای مجموعه قطب منار  

یک محوطه  و اثر تاریخی  ثبت شده در یونسکو است  در جنوب دهلی است  و  از مرمر و سنگ های سرخ و منقش به آیات قرآنی برجسته است ارتفاع منار  72.5 متر و  بلندترین مناره هند محسوب می شود. قطب منار سالانه بیش از سه میلیون و 200 هزار نفر بازدیده کننده دارد .

 این بنا از اولین و برجسته‌ترین نمونه‌های معماری هندو – اسلامی است به دستور سلطان ˈمعزالدین غوریˈ از سلسله غوریان و توسط غلام ترک و سپهسالار او قطب‌الدین ایبک، که بعدها به پادشاهی رسید بنیان‌گذارده شده و سپس توسط داماد او شمس‌الدین التمش ادامه یافت و در سال 1316 میلادی توسط فیروزشاه به پایان رسید. بنا در سال ۱۳۶۸ میلادی براثر اصابت رعد و برق خسارت دید که توسط فیروزشاه و اسکندر لودی دوباره مرمت شد.

قطب منار به تقلید از ˈمنار جامˈ افغانستان دارای پنج طبقه است که هر یک از طبقات طراحی منحصر بفرد خود را دارند و کتیبه هایی شامل آیات قرآن بر آنها نوشته شده است.در کتیبه های برجسته این منار علاوه بر متون آیات قرآن، اسامی قطب‌الدین ایبک، محمد بن سام و دیگر پادشاهان و امرا را نیز ثبت کرده اند.

بر اساس اسناد تاریخی محوطه اصلی به  زمان سلطنت پادشاهان آریایی گوپتا که با ساسانیان در ایران ارتباطات بسیار دوستانه‌ای داشتند مربوط می شود و به  خدای آریایی ویشنو بوده است  و بعدها مسلمانان در جای معبد قدیمی،   مسجد قوة الاسلام را بنا کردند. و بر منار آیاتی با  سنگ تراشیدند.

 قلعه فتح پور سیکری

این بنا در مدت هیجده سال آغازین سلطنت اکبرشاه و در حدود 25 کیلومتری آگرا بنا و در ابتدای پایتخت وی محسوب می‌شده است و در بالای اطاق‌های قصر به آب طلا ابیات چهارگانه‌ای نوشته شده است که بیتی از آن چنین است،

چون ملک هر که کند سجده خاک در تو – شود از خاصیت خاک درت زهره جبین –

فرش ایوان ترا آینه سازد رضوان – خاک درگاه ترا سرمه کند حورالعین

*  قلعۀ آمبر که یکی از حذابیت های توریستی هند است و در  شهر جیپور در مکان بسیار مرتفعی بر روی کوه‌ها ساخته شده است و جهانگردان سوار بر فیل به قلعه رفت و آمد می کنند. این بنا تا سال ۱۷۲۸ قصر مهاراجه بوده‌است و از نفایس معماری هندوستان محسوب می‌شود. در روی سنگ نوشته‌ای که  در دل دیواری قرار گرفته است جملات زیر نقش بسته است:

  

«در عهد شهنشاه سلاطین نشان جلال الدنیا و الدین محمد اکبر پادشاه خلد الله ملکه بامر عالی بانی قصر سلطنت و کامرانی انوشیروان ثانی مهاراج راجه مان سینگ ابن مهاراج… خلد الله اقباله بتاریخ شهر ذیحجه سنه هزار و هشت این بنای جنت مثال در مدت بیست و پنج سال در نهایت اهتمام زینت اتمام و زیب اختتام یافت بالخیر و الاقبال»          

همیشه تا که بنای فلک بود بادا                 بنای دولت عمر تو از خلل خالی       تمت فی سنه۱۰۰۸

• مسجد جامع دهلی:

مهمترین و زیباترین مسجد هند است که در بخش معروف به دهلی کهنه قرار دارد و معروف است که در زمان سلطنت شاه جهان بن جهانگیر با سنگ سرخ و مرمر سفید در مدت شش سال ساخته شده است. بنای آن در سال ۱۰۶۰ هجری (مطابق ۱۶۵۰ م) آغاز گردیده و کتیبه آن به نام شاه جهان در شبستان با خط زیبائی خوانده می‌شود. اما مشکل در اینجا است که ابن بطوطه در سفر به هند از عظمت این مسجد دهلی تعریف و توصیف کرده  و سفرهای ابن بطوطه  1325- 1352 میلادی ( ۷۲۵- 754 قمری) بوده  است. بنا بر این باید گفت این مسجد عمر طولانی تری از آنچه تصور می شود داشته  و در زمان شاه جهان توسعه و تعمیر شده و یا ممکن است خراب شده و در این دوره ترمیم شده است.  

این کتیبه به زبان فارسی فصیح بخط نسخ نوشته شده و شامل ده خانه مستطیل و در هر خانه سه سطر است. متون هر کدام از مربع‌ها قابل توجه و زیباست ولی برای نمونه به متن مربع نهم و دهم اشاره‌ای می‌شود .

 

« و مرآت خیال مرتسم نگشته و حقایق‌گزاران وقایع دهر  و فکرت پردازان نظم ونثر را  که سوانح نگاران بدایع ارباب مُلک و دولت و صنایع شناسان اصحاب مِکنت و قدر تند افراخته بنائی باین شکوه و عظمت بر زبان قلم زبان نگذشته. فرازنده کاخ هستی و طرازنده بلندی و پستی این بنیان رفیع را که قره‌العین بینش و زینت‌بخش کارخانه آفرینش است. »

 «پایدار داشته صدای تسبیح مسبّحانش را هنگامه آرای ذاکران مجامع ملکوت و زمزمه تهلیل مهللانش را نشاط افزای معتکفان جوامع جبروت داراد. و رؤس منابرمعموره جهان را بخطبه دولت جاوید طراز این پادشاه دادگر دین‌پرور که بمیامن ذات مقدس مبارکش ابواب امن و امان بر روی روزگار گشاده است آراسته داراد بحق الحق و اهله. »

 مقبره تیپو سلطان – میسور چو سلطان شد شهید ناگاه- خون خود ریخت فی سبیل الله

 گنجینه‌های عظیم کتب خطی فارسی و اسلامی:

هندوستان در ادبیات فارسی ریشه بسیار کهنی دارد در شاهنامه  بیشتر از 90  بار نام هند و هندوستان و سند و مکران  برده شده است و شرح  چند نزاع یا  جنگ مربوط به ایران و هند است و این خود نشانگر پیوندهای قدیمی دو فرهنگ است. ابوریحان  بیرونی توجه خاصی به هند داشته است. و کتاب ماللنهد او بسیار معروف است. تبادل زبانها وام گیری واژگان امری دو سویه بوده است . بیش از سه هزار واژگان مشترک در دو زبان فارسی و هندی امروزه بکار می رود همانطوری که زبان فارسی صدهها واژه (5000) بصورت معرب به ربان عربی داده صدهها واژه نیز به زبانهای شبه قاره هند داده است و از آنها نیز واژگان گرفته است.

 انبوهی از کتب خطی فارسی بدلیل بی توجهی و یا عدم امکانات نگهداری یا پوسیده و از بین رفته اند و یا در حال نابودی هستند.

 اشعار فارسی متعدد در زیارتگاههای سرینگر-

زبان فارسی توسط مهاجران ،ادیبان و شعرا ، صوفیان، لشکریان و حکام در هند نفوذ پیدا کرده است و از قرن ششم هجری، دهلی پایتخت سلاطین مسلمان فارسی زبان قرار گرفت و تا قرن سیزدهم هجری مرکز حکومت‌های فارسی زبانان بود. از زبان فارسی  در زبان  هندی امروزه بیشتر از دو  هزار کلمه وجود دارد کلمات مشترک بین دو زبان بسیار فراتر از اینها است و در زبان اردو این مقدار بیشتر از نیمی از زبان اردو را دربر می گیرد.

بطوریکه از کتب معروف تاریخی به دست می‌آید، بابر سرسلسه بابریان در حضر و سفر کتابخانه‌اش را همراه می‌داشت ، در فتح لاهور و پیروزی بر غازی‌خان، بابر کتابخانه غازی‌خان را بدست آورد که دارای کتب ذی‌قیمت فارسی بود. همایون(18 سال در دربار صفوی بود) نیز به کتاب و کتابخانه علاقه فراوانی داشت و پسرش اکبرشاه که توانسته بود به تحصیل بپردازد به کتاب عشق عجیبی داشت و در جمع‌آوری آنها از هیچگونه بذل همت دریغی نورزید.

جلال الدین اکبر که سرسلسله خاندان تیموریان بشمار می‌رود کتابخانه بزرگی را در تالار وسیعی در قلعه آگرا نزد برجی بنام برج مثمن قرار داده بود.

گنجینه‌های علمی و ادبی کتابخانه اکبرشاه از راه‌های متعددی پیوسته رو به افزایش بود اول اینکه خود نویسندگان و مولفان آثارشان را به سلاطین تقدیم می‌کردند و دوم اینکه مهاجرین ایرانی که به انتظار کسب مقام و منزلت رهسپار به آن دیار می‌شدند، نسخ خطی نفیسی را از وطن به همراه می‌آوردند و برسم هدیه به اکبرشاه پیشکش می‌نمودند.

 سوم اینکه در فتوحات مختلف همانند فتح گجرات ذخائر کتب ذی‌قیمت بعنوان مال غنیمت نصیب شاه می‌شد چهارم اینکه ماموریتی از طرف پادشاه به نقاط مختلف هندوستان و به ممالک اسلامی جهت خریداری نسخ خطی کتب نادر و مهمی فرستاده می‌شدند و پنجم اینکه تعدادی از خطاطان مدام به تکثیر نسخ مطلوب شاه اشتغال داشتند.

جمعیتی به عنوان خوشنویسان، مقابله‌نویسان، مصححین، نقاشان، جدول‌سازان، جلدسازان و غیره همواره مطابق خواست شاه به تذهیب و تزئین و تکثیر کتب می‌پرداختند و به همین طریق کتابخانه اکبرشاه توسعه زیادی یافته و شامل 24 هزار نسخه خطی شده بود.

جهانگیر، پسر اکبرشاه نیز به کتاب و شعر علاقمند بود و کتابخانه بزرگی داشت و وی هم مانند پدرش دارای ذوق خاصی به تذهیب(آب طلا نویسی ) و تزئین آثار ذی‌قیمت فارسی بود و مربی بزرگ هنرهای زیبا بشمار می‌رفت. اکبر شاه و شاه جهان  دلبستگی فراوانی بکتاب و کتابخانه داشتند و داستان کتاب و کتابخانه در زمان آنها نیز اهمیت بسزائی دارد. حتی امرا و درباریان سلاطین مذکور و شاهزادگان آنها نیز کتابخانه‌های مجللی تهیه نموده بودند.

هنگام به پایان رسیدن حکومت مسلمانان در دهلی به سال 1857 میلادی ذخائر کتب سلاطین گورکانی دستخوش دگرگونی اوضاع سیاسی گردید و نسخه های ارزشمند آنها بدست ناآرامی ها  به تاراج رفت و تعداد زیادی از کتاب‌های نفیس و نسخه های خطی فارسی عربی سانسکریت و اردو بطرق مختلف به انگلستان فرستاده شد.

مجموعه کتابهای خطی فارسی در کتابخانه‌های هند در حدود صد هزار نسخه تخمین زده می‌شود و شاید این بزرگترین ذخیره‌ایست که از کتابهای خطی فارسی در جهان وجود دارد.

آرشیو ملی هند در دهلی نیز گنجیه با ارزشی از سندهای دوره استعمار در خلیج فارس را نگهداری می کند در میان آنها دهها سند و مکاتبه و  نامه فارسی وجود دارد.

بعضی از مهمترین کتابخانه‌هائی که در هند از حیث دارا بودن کتب خطی فارسی دارای اهمیت هستند می توان به کتابخانه قادریه شهر بدایون شامل چهار هزار نسخه خطی، کتابخانه خدابخش، شهر پنتا ،کتابخانه موزه مهاراجا در شهر جیپور مجموعه نفیسی از مینیاتورها و آثار تذهیبی ایران را داراست ،کتابخانه آصفیه ‘کتابخانه مرکزی حیدرآباد’ یا مرکز مطالعات و مخطوطات شرقی نامیده می‌شود به سال 1300 قمری تاسیس یافته است تعداد نسخ خطی این کتابخانه 16963 عدد است و کتابخانه دانشگاه حیدر آباد که شامل 3418 نسخه خطی اشاره نمود.

ازدیگر کتابخانه ها که آثار باارزش فارسی درآن وجود دارد می توان از کتابخانه های زیر نام برد:

کتابخانه موزه زاهد حیدرآباد دارای کتب خطی و مینیاتورهای ایرانی و هندی نفیسی است ،کتابخانه (دانشگاه) جامعه ملیّه اسلامیه دهلی نسخه‌های خطی آن بالغ بر 2000 جلد است ،کتابخانه آرشیوهای ملی هندوستان در دهلی نیز مجموعه بزرگ اسناد و مدارک تاریخ هند که قسمت بزرگ آن به فارسی است ،کتابخانه دانشگاه همدرد که این کتابخانه بالغ بر 4435 نسخه خطی به زبانهای فارسی، عربی، ترکی و اردو دارد ،کتابخانه دانشگاه علیگر از معتبرترین مراکز کتب و نسخ فارسی است و در این کتابخانه جمعاً 14460 نسخه خطی اسلامی نگهداری می شود.

کتابخانه آکادمی ابن‌سینا. بیشترنسخه‌های خطی این آکادمی در زمینه پزشکی است و فهرست آنها توسط رایزنی فرهنگی ایران در دهلی به چاپ رسیده است ،کتابخانه دانشگاه کلکته که مجموعاً بیش از 330 هزار جلد کتاب دارد و نسخ خطی فارسی را نیز شامل است.

کتابخانه ملی کلکته که مجموعاً بیش از یک میلیون کتاب دارد و شامل دو کتابخانه بزرگ کتابخانه شاهی و کتابخانه عمومی کلکته می‌باشد ،کتابخانه آکادمی عبدالباری در شهر لکهنو دارای 5000 نسخه خطی است ،کتابخانه ناصریه. دارای حدود 45 هزار کتاب خطی و چاپی فارسی و عربی می‌باشد بسیاری از نسخه‌های خطی در هند از بین رفته و یا رو به نابودی است، اندک توجه انجام شده از سوی میکرو فیلم خانه فرهنگ ج.ا . ایران است که امیدهایی را زنده کرده است.  به علت فقر فراگیر در هند شماری از نسخه‌های معروف از کتابخانه‌ها سرقت و به خارج هند منتقل شده است.

از شعرای معاصر ایران مرحوم ملک الشعرای بهار بیشتر از هر فردی به هند اهتمام داشته و اشعار زیبایی در وصف هند گفته است. او شعری در مراسم استقبال از تاگور در آرامگاه حافظ سروده 1931 و شعر معروف
 فیل طبعم یاد هندوستان گرفت   از دیگر اشعار نغز و شیرین او است. سهراب سپهری نیز در وصف هند شعر زیبایی دارد.

نوشته دکتر محمد عجم  

تاثیر و نقش زبان فارسی در زبانهای شبه قاره هند.

گذری بر تاریخچه هنر معماری در ایران.

 

• اهمیت زبان فارسی در عصر دهکده جهانی، دکتر محمد عجم – همشهری، ۲۲آبان ۱۳۸۵

–

• دکتر عجم سایت آفتاب
• زبان “اردو” بر آمده از مشترکات فارسی و هندی است. مصاحبه ایرنا با  دکتر عجم
• ایرنا  دهلی نو