حانه ساعت آبی / پنگان

ساعت آبی اختراع  ایران است .

پینگپینگن بلیو کلوک کا مجموعہ Workday HCM training تنظیموں کو اپنے HCM آپریشنز کا انتظام کرتے وقت اپنے وقت اور کوششوں کو بہتر بنانے میں مدد کر سکتے ہیں۔ یہ سافٹ ویئر پراجیکٹس، کاموں اور وسائل کو ٹریک کرنے میں مدد کر سکتا ہے تاکہ یہ یقینی بنایا جا سکے کہ پراجیکٹس اور کاموں کو وقت پر مکمل کیا جائے۔  

ساعت آبی دقیق ترین ساعت ایران در عهد باستان

بر اساس پژوهش های انجام شده کاریز و یا قنات از ابتکارات ایرانیان بوده است کاریز و قنات ابزارهای مختلفی داشته که یکی از آن ابزارها ساعت آبی و یا فنجان بوده است.

ساعت آبی یا فنجان قدیمی ترین دستگاه سنجش زمان بوده است که بنا بر نوشته کالیستنس مورخ یونانی قرن چهارم میلادی در قنات های ایران از آن برای سنجش زمان آبرسانی به کشتزارها و باغها استفاده می شده است. بر اساس بررسی‌های اولیه ساعتی آبی در ایران دست کم ثبت مکتوب و کاربرد ۲۴۰۰ ساله دارد. در سایر کشورها نیز از ساعت آبی یاد شده اما بررسی ها نشان می دهد که ان ساعتها و یا ظروف کاربرد موقتی و مناسبتی داشته اند در حالیکه فنجان در ایران کاربرد دایمی و چند جانبه داشته است.

«فنجان» تغییر یافته و یا عربی‌شده واژه «پنگان» است.پنگان ممکن است مربوط به ۵ باشدچون پنگان و در گویش خراسانی پنگال یعنی ۵ انگشت گفته می شود . در متن‌های کهن پارسی پنگان در معنای «فنجان» و «جام» و کاسه هم به کار رفته‌است. «فنجان» یا «پنگان» بطور ویژه به یک نوع خاص ظرف زمان گفته می شود که به آن ساعت آبی نیز گفته می شود. ساعت آبی انواعی داشته اما ساده ترین و دقیق ترین آن ساعت آبی ایرانی پنگان یا  فنجان  بوده است که بر اساس دو ظرف و دستکم یک محاسبه گر دایمی انسانی قرار داشته است.

 

قدمت فنجان یا ساعت آبی در ایران

 کاربردپنگان برای سنجش زمانی آب در کشاورزی  و باغداری ، دو روش عمده داشته است : سنجش زمانی و سنجش حجمی . پنگان یکی از ابزارهای سنجش زمانی آب بوده و رایجترین شیوه سنجش حجمی آب ،استفاده ازروش سنگ یاسنگ آب بوده است پنگان را می توان رایجترین روش سنجش زمانی آب در ایران به شمار آورد. 

استفاده از پنگان برای سنجش آب مورد نیاز کشاورزی در ایران ، عمدتاً در مناطق کم آب و خشک مرکز، شرق و تاحدی جنوب شرقی گزارش شده است . جلال آل احمد نمونه دیگر استفاده از روشهای زمانی سنجش آب در مناطق مرکزی ایران را گزارش کرده است ؛ در این روش ـ که با روش پنگان متفاوت اما نزدیک به آن است ـ برای سنجش زمان ، از مدت زمان خالی شدن آب از ظرفی با حجمی معین ، استفاده می شده است .

 یکی از قدیمترین منابع  دوره اسلامی که در آن به کاربرد پنگان برای تقسیم آب اشاره شده است ، مفاتیح العلوم نوشته محمد خوارزمی است که در آن از وسیله ای به نام بُست یاد شده و او ده بُست را معادل یک فنکال دانسته است (ص ۶۹). به نوشته لمتون (۱۹۳۳، ص ۶۶۶)، در قرن دهم در اصفهان از پنگان برای تقسیم آب کشاورزی استفاده می شده است . او (همانجا) ذکر کلمه «طاق »(واحد کوچکتر از پنگان)   در طومار شیخ بهائی * (ص ۲۴) را دلیل استفاده از پنگان دانسته است .

 شاردن (متوفی ۱۱۲۵/۱۷۱۳)، جهانگرد فرانسوی ، نیز هنگام وصف اوضاع کشاورزی در ایران ، نوشته است که ایرانیان برای تقسیم آب کشاورزی از پنگان استفاده می کنند (ج ۴، ص ۳ـ۴). 

قدیمی ترین و عمیق ترین کاریز ایران در گناباد قرار دارد و  ابوالفداء در تقویم البلدان و ابن حوقل ۳۳۱ قمری در صوره الارض  ص ۱۸۰ و  استخری متوفی ۳۴۶ قمری در مسالک و الممالک ص ۲۲۳  و ابوزید سهل بلخی متوفی ۳۲۲ قمری در صور الاقالیم از کاریز  گناباد (جنابد ،گنابد، ینابذ) نام برده اند بطوریکه  ناصر خسرو در مسیر طبس(تبس) به تون (فردوس ) و قاین چنین می گوید : و چون از شهر تون برفتیم( ۲۱ ربیع الاخر ۴۴۴ ) قمری  آن مرد گیلکی(راهنمای محلی) مرا حکایت کرد که وقتی ما از  تون به گنابد می رفتیم، دزدان بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در کاریز افکندند  از آن جماعت یکی را پدری مشفق بود ، بیامد و یکی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد چندان ریسمان و رسن که آن جماعت داشتند حاضر کردند و مردم بسیار بیامدند ۷۰۰ گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید. رسن در آن پسر بست و او را مرده بر کشیدند و آن مرد چون بیرون آمد گفت که آبی عظیم در این کاریز روان است و آن کاریز چهار فرسنگ می رود و آن را گفته اند که کیخسرو فرموده است کردن.” 

 با توجه به اینکه کالیستنس (Callisthenes) مورخ یونانی که دراشغال  ایران توسط اسکندر همراه او بوده است حوادث و رویداهای ایران را ثبت کرده است که خود کتاب او باقی نمانده ولی بخشی از آن در کتب مورخین بعدی یونان نقل شده است. وی کاربرد فنجان در ایران را مشاهده و گزارش کرده است می‌توان گفت که قبل از او در ایران ساعت آبی  رایج بوده است. زیرا قدمت قنات در ایران به حدود  ۲۵۰۰ قبل و یا بیشتر می رسد. قنات گناباد که به کاریز کیخسرو معروف بوده است بر اساس بررسی های علمی بیشتر از ۲۵۰۰ سال قدمت دارد.

 کالیستنس تاریخ یونان را نوشته بود در لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران همراه او بود و رویدادهای روز و مشاهداتش را یادداشت می کرد در نوشته ای که بعدا با محاسبات تقویمی معلوم شده که متعلق به سپتامبر ۳۲۸ پیش از میلاد است نوشته است: در اینجا (ایران)، در دهکده‌ها که  سهم آب را برحسب نوبت به کشاورزان برای آبیاری می دهند، یک فرد از میان آنان (کشاورزان) انتخاب می شود تا بر زمان نوبت (و تقسیم زمانی سهام آب )نظارت داشته باشد. این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل انشعاب آن میان کشاورزان، بر سکویی می نشیند و ظرفی فلزی(فنجان) را که سوراخ بسیار ریزی در ته  آن تعبیه شده است در ظرفی بزرگتر(دیگ) و پر از آب قرار می دهد که پس از پر شدن ظرف کوچک (یک بار و یا چند بار) که به آهستگی و طبق محاسبه قبلی ابعاد سوراخ آن صورت می گیرد،حساب می کند که چه وقت جریان  آب را از یک سهامدار قطع و آن را به جوی کشاورز دیگر باز کند و این کار دائمی است و این وسیله  (ساعت آبی) عدالت را برقرار کرده و از نزاع کشاورزان بر سر آب مانع می شود و ….

ساعت آبی ایرانی ابزاری ساده و در عین حال بسیار دقیق، کارآمد و همیشگی بوده و در زندگی کشاورزی جامعه ایران بویژه در مناطق کویری که آب مایه حیات و عنصر اصلی زندگی اجتماعی بوده ضروری و نقش کارآمدی داشته است.در هیچ جای جهان ساعت آبی به اندازه ایران کارآمد مستمر و تاثیر گذار  نبوده است این ساعت حتی در زمانیکه ۵۰ سال قبل ساعتهای نوین در بین کشاورزان رایج شد کشاورزان حاضر به کنار گذاشتن آن و استفاده از ساعتهای نوین و جدید نبودند.

چگونگی تعیین زمان

از ابتدای اختراع قنات،تعیین زمان استفاده و تقسیم عادلانه آب بین سهامداران توسط میرآب و با ابزار  ساعت آبی  یا فنجان انجام می شده است.ساعت آبی متشکل است از:

 

۱- کاسه یا فنجان (دقیقه شمار)

۲- دیگ پر از آب.

۳- سنگ‌های کوچک یا تشله

۴- محاسبه گر انسانی یا میرآب

۵- محل استقرار که به آن خانه فنجان می‌گفتند که میراب بطور دایمی در آن استقرار داشت.

فنجان عبارت است از یک کاسه کوچک با روزنه‌ای در وسط آن و چند درجه یا علامت عددی در بدنه داخلی آن که بر روی آبهای یک دیگ بزرگ قرار می‌گیرد. مانند تصویر(فنجان قنات زیبد گناباد) فنجان ابتدا برای تعیین دقیق زمان و مدت آبیاری و استفاده از آب قنات و تقسیم عادلانه زمان سهام هریک از سهامداران اختراع شده است ولی بعدها این ابزار ساده کاربرهای دیگری از جمله زمان سنجی و گاهشماری نیز یافت و برای تعیین بزرگترین روز سال – بزرگترین شب- طولانی ترین روز- روز برابری شب و روز و تعیین اوقات شرعی در دوره اسلامی بکار برده شد این ساعت دست کم دو هزاره قدمت دارد از ابتدای ساخت قنات گناباد مورد استفاده بوده‌است مدیریت این ساعت آبی توسط دستکم یک نفر نوبت روز و یک نفر نوبت شب انجام می‌شده و زمان (دقیقه‌ها) بر اساس تعداد پر آب شدن فنجان و جمع کل با تعدادی تشله یا سنگ ریزه و یا چوب خط محاسبه می‌شده‌است. ساعت آبی یکی از فنهای مهم علمی است که کاربرد میدانی دقیقی داشته واز چند هزار سال پیش تا ۵۰ سال قبل در بسیاری از مناطق ایران استفاده مستمر داشته است. در مقایسه با استاریاب(اسطرلاب)  که بیشتر جنبه طالع بینی و بخت آزمونی داشته فنجان کاربرد عینی و ضروری داشته است، فنجان یا ساعت آبی ابزار وتکنیک بسیار ساده و در عین حال در زندگی کشاورزان نقش  بسیار مهم و حیاتی داشته همانطور که مورخ یونانی گفته مانع اختلاف بر سر میزان استفاده از سهام آب می شده است و  در زندگی و کارکردعملی اقتصاد  مردم نقش داشته است و هرگز جنبه خرافاتی نیزپیدا نکرده است.

 

در زمان قدیم سنجش زمان استاندارد واحدی نداشته و در هر شهری استاندارد جداگانه ای بوده است کاربرد ترین واحد زمان پنگان بوده که کاربرد ساعت امروزی را داشته است. واژه فنجان و دونگ واحد تعیین مدت زمان بوده معادل ساعت و دقیقه  امروزی معمولا برای محاسبه های زمانی مبنای طلوع آفتاب و غروب آفتاب بسیار مهم بوده زیرا بعضی از سهامداران قنات ها سهم روز داشته اند و بعضی سهم شب بنا بر این از طلوع آفتاب سهم روز شروع و از غروب آفتاب سهم شب شروع می شده است. در نتیجه طول شب و روز همواره با تعداد فنجان مشخص بوده است. مثلا در جواب اینکه چقدر مانده به اذان مغرب گفته میشده مثلا ۱۰ فنجان  و نیم و یک دانک و دو (توی) طاق که این ها معادل ساعت ، دقیقه و ثانیه امروزی است و یا شب ها چقدر طولانی است گفته می شده مثلا ۲۰ فنجان و نیم  بجای همه اینها (ثانیه- دقیقه- ساعت)فقط واحدفنجان و واحد کوچکتر از فنجان دانگ و کمتر از دانگ توی  بوده  بکار می‌بردند.مثلا امروز از “روز ورآمد”(طلوع) تا “روز در کوه”(غروب) ۷۰ فنجان بود.(یعنی ۵۲۵ دقیقه)

فن آبیاری و قنات یک صنعت یا هنر مهم دیگری را نیز به همراه آورده و آن صنعت آسیاب آبی است هنوز مشخص نیست که در ایران ابتدا آسیاب بادی بکار رفته یا آسیاب آبی. در مکتوبات مربوط به دوره نخست اسلام به آسیاب بادی‌های و آسیابهای آبی ایران اشاره شده است. اشاره تاریخ نویسان به داستان کشته شدن یزدگرد ساسانی بدست آسیابان و اشاره به کشتار ایرانیان یک بار در الیس به فرماندهی خالد پسر ولید و یک بار در زمان امویان در گرگان به فرماندهی یزید بن مهلباز روایتهایی است که در آنها به آسیاب آبی و بادی آشاره شده است.

مزیت‌ها و کاربردهای ساعت آبی

مزیت ساعت آبی بر ساعتهای آفتابی و ساعت شنی این بوده است که خطای محاسباتی نداشته و دقیق بوده است و در طول شب و روز و بطور دایم و در طول سال بدون تعطیلی بطور مستمر قابل استفاده بوده است. در حالیکه ساعتهای شنی برای یک مدت کوتاه و برای تصمیم خاص و یا مراسم ویژه مورد کاربرد قرار می گرفته است. مثلامیرآب دقیقا می دانسته است که از زمان غروب تا زمان طلوع خورشید چند فنجان بوده است و بر اساس محاسبات فنجان دقیقا، روزی را که تعداد فنجانها با تعداد فنجانهای شب برابری می‌کرد(۹۶ فنجان) را روز اول سال نو می‌نامیدند. طولانی ترین روز(اول تیرماه ) و طولانی ترین شب یلدا(حدود ۱۱۵ فنجان) را تعیین می کرده‌اند.میرآب زیبد تمام این محاسبات را بطور دقیق انجام می داده است. با ساعتهای جدید معلوم شدکه هر فنجان قدیم در زیبد معادل ۷ دقیقه و نیم به ساعتهای فعلی بوده‌است.

روش کار 

تاسده‌های میانه(قرون وسطی) پیشرفته ترین وسیله برای اندازه گیری زمان در ایران ساعت آبی بود. ساعت آبی در ساده ترین شکلش از یک کاسه(فنجان) کوچکی تشکیل می‌شد که وسط زیر آن روزنه‌ای ایجاد شده بود. این فنجان بر روی سطح آب یک ظرف بزرگتر(دیگ)قرار می‌گرفت ، آب از راه منفذ به آرامی به داخل کاسه وارد می‌شد و پس از چندی آن را پر می‌کرد و در نتیجه در آب فرو می‌رفت . طول مدت پر شدن ظرف به روزنه و سنگینی کاسه بالا بستگی داشت . چنین ظرفی را تاس ساعت ،پنگان یا فنجان می‌نامیدند و واحد زمان را نیز که همان مدت پر شدن ظرف بود پنگان یا فنجان می‌خواندند. فنجان‌ها استاندارد یکسانی نداشتند و ممکن بود از مدت زمان آن از منطقه ای تا منطقه دیگر متفاوت باشند همانطور که واحد سنجش وزن نیز از منطقه به منطقه تفاوت می کرد تا اینکه استاندارد جهانی کیلو جای واحد ایرانی من و نیم من را گرفت واحد سنجش طولی هم استاندارد سراسری کشوری نداشت و گز و نیم گز اندازه های متفاوت منطقه ای داشتند تا اینکه واحد جهانی متر جایگزین آن شد.تا ۴۰ سال قبل هنوز در برخی روستاههای ایران همچنان برای توزیع آب چشمه و قنات از پنگان استفاده می‌شد. طریقه کار فنجان یا  ساعت  بدین گونه بود که میر آب با چشم دوختن به فنجان با هر بار پر شدن و غرق شدن آن و خوردن کاسه به کف دیگ یک فنجان یا هفت دانگ( ۷ دقیقه) محاسبه نموده و یک سنک کوچک ،  یک کیسه یا یک ظرف سفالی برای محاسبه جمع کل (تعداد فنجان)هایی که آب برای یک مزرعه یا باع رها می شده می گذاشته است. تا تعداد فنجانهای و زمانی که سهامدار  آب برای باغ خود یا زمین استفاده کرده را دقیقا حساب کند مثلا اگر ۱۰ سنگ درون کیسه باشد یعنی ۱۰ فنجان یا معادل امروزی هفتاد دقیقه از سهم آب قنات را سهام دار  استفاده کرده است .اگر فردی ۱۰ فنجان سهم از قنات داشته باید(معادل امروزی هفتاد دقیقه) یعنی مدت زمانی که ۱۰ فنجان آب پر شود آب قنات را به زمین یا باغ خود رها می کرده است و با اعلام جار زدن و یا شیپور زدن یا یک صدای قرار دادی فرد بعدی آب را به باغ یا زمین خود منتقل می کرده و به همین ترتیب…معمولا محل استقرار دایمی فنجان و مدیر آن (میر آب) خانه فنجان بوده است.  اما در فصل تابستان گاهی ممکن است فنجان را به محل اصلی تقسیم آب ببرند.

“هانری‌گوبلو”نویسنده فرانسوی در کتاب و پایان نامه خود به اشتباه نوشته است اختراع قنات بخاطر استخراج معدن بوده است اما  وی عنوان کتاب خود را قنات فنی برای دستیابی  به آب قرار داده که خطای  فرضیه ایشان را جبران می کند  این کتاب در  سال ۱۳۷۱ توسط دکتر پاپل یزدی ترجمه و استانقدس آنرا وارد بازار کرد. که کتاب مفیدی است اما این قدم های اولیه بود و نقایصی داشت و ضرورت داشت  ایرانیان پیشگام شوند و عمیق تر ابعاد علمی و فرهنگی موضوع را بررسی کنند. بخصوص از بعد باستان شناسی  باید موضوع قنات بیشتر بررسی شود. ضعف بزرگی که  در کتاب دیده میشد  عدم توجه  نویسنده به قناتهای گناباد  بود  وی فقط اشاره کوتاهی در حد یک پاراگراف بصورت ناقص دارد در حالیکه باید حداقل یک فصل را به قناتهای گناباد اختصاص می داد زیرا تا ۳۰۰ سال قبل گناباد  بیشترین قناتها  را  داشته است  بطوریکه  همه روستاهای گناباد بجز روستای سنو قنات داشتند. منطقه گناباد رودخانه ندارد  خود دشت گناباد حتی چشمه هم ندارد مردم گناباد ابتدا در اطراف تنگل زیبد و حاشیه چشمه سارهای  براکوه  زندگی دامداری داشته اند سپس با حفر قنات  و کشاورزی کم کم در دشت گناباد و اطراف مسیر قنات ساکن شده اند.دکتر محمد عجم

دربیشترمناطق ایران ازجمله خراسان تقسیم عادلانه آب درمیان کشاورزان اهمیت فراوانی دارد.از این رو برای اینکه بتوانند سهم آب هرکشاورز را به دقت تعیین کنندازواحد زمانی به نام «فنجان»استفاده می‏کنند.این واحد را با ابزاری به همین نام می‏سنجند که در هرمکان شکلی و نامی دارد.در این مقاله سعی شده است نشان داده شود که چطوردربعضی مناطق از اهمیت ساعت آفتابی کاسته شده و بیشتر از ساعت آبی(فنجان)استفاده می‏شود.همچنین درباره محاسبات مربوط به فنجان، ارتباط آن با تغییر طول شب و روز، سهم‏بری هم‏زمان از چند قنات، فرد تقسیم کننده آب و واحدهای زمانی بزرگتر و کوچکتر تحقیقاتی انجام شده که درادامه خواهند آمد.

نام پنگان در علوم دوره اسلامی ، گاهی به طور عام به همه انواع ساعتهای آبی اطلاق می شده است . در طبقه بندی علوم اسلامی ، ساخت و کاربرد پنگان و دیگر انواع ساعتهای آبی جزو علم ” البنکامات ”  که از فروع علم هندسه به شمار می آمده بوده است  . علم البنکامات را چنین تعریف کرده اند: علمی که با شناختن و به کار بردن ابزار آن ، زمان اندازه گیری می شود و هدف ازآن آگاهی ازاوقات نمازونیایشهای شبانه و نظروتأمل در امور مملکت و رعیت که با وقت و زمان ارتباط پیدا می کرده بوده است .کسانی که به پنگان و علم البنکامات می پرداخته اند، “فنجامییّن” لقب داشته اند .

ساعت آبی ایرانی از نگاه مورخان:

تاریخ سـاعت آبی در ایران

 بر اساس بررسی های اولیه ساعتی آبی در ایران دست کم ثبت مکتوب و کاربرد ۲۴۰۰ ساله دارد.

کالیستنس مورخ یونانی که در لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران همراه او بود و رویدادهای روز و مشاهداتش را به طور منظم یادداشت می‌کرد دریادداشتی که بعداً با محاسبات تقویمی معلوم شده که متعلق به سپتامبر ۳۲۸ پیش از میلاد است نوشته است: در اینجا (ایران)، در دهکده‌ها که آب را بر حسب نوبت به کشاورزان برای زراعت می‌دهند، یک فرد از میان آنان (کشاورزان) انتخاب می‌شود تا بر زمان نوبت (تقسیم زمانی سهم) نظارت داشته باشد. این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل انشعاب آن میان کشاورزان، بر سکویی می‌نشیند و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیار ریزی در آن تعبیه شده است در ظرفی بزرگ‌تر و پر از آب قرار می‌دهد که پس از پر شدن ظرف کوچک (یک بار و یا چند بار) که به آهستگی و طبق محاسبه قبلی ابعاد سوراخ آن صورت می‌گیرد، آب را قطع و آن را به جوی کشاورز دیگر باز می‌کند و این کار دائمی است و این وسیله (ساعت آبی) عدالت را برقرار کرده و از نزاع کشاورزان بر سر آب جلوگیری می‌شود و…. با توجه به این گزارش ، می توان گفت که ساعت آبی قبل از دوره اسکندر مقدونی درایران گسترده بوده و اختراع آن باید سده های قبل درایران روی داده باشد. ساعت آبی انواع مختلفی داشته اما ساده ترین و دقیق ترین آن ساعت آبی ایرانی ، یا   یا پنگال بوده است که بر اساس دو ظرف و دستکم یک محاسبه گر انسانی قرار داشته است.

شاردن ، سیاح معروف فرانسوی نیز در رابطه با پنگان می نویسد:”اما توزیع آب انهارو چشمه ها بر حسب احتیاج هفتگی یا ماهیانه است و بدین طریق می باشد:یک فنجان گرد مسین بسیار نازکی که در مرکز قاعده آن سوراخی احداث شده و از آنجا به تدریج آب داخل می شود ،بر روی چشمه آبی که به مزرعه هدایت می شود قرار می دهند و هنگامیکه فنجان فرو می رود پیمانه پر شده یعنی به میزان لازم رسیده است و از نو همین حرکت را تجدید می کنند تا آب مقر به مزرعه رود.از این اختراع برای سنجیدن زمان نیز در مشرق زمین استفاده می کنند.چنانکه در اکثر نواحی هندوستان بویژه در قلعه ها و در منازل بزرگان که مستحفظین در آن کشیک می دهند ، این یگانه ساعت دیواری موجود در دست مردم است.

مزیت ها و کاربردهای ساعت آبی :

مزیت ساعت آبی بر ساعتهای آفتابی و شنی این بوده است که خطای محاسباتی نداشته و دقیق بوده است و در طول شب و روز مورد استفاده بوده است. مثلا دقیقا می دانسته است که از زمان غروب تا زمان طلوع  چند فنجان بوده است و بر اساس محاسبات فنجان، دقیقا روزی را که تعداد فنجانها با تعداد فنجانهای شب برابری می کرد(۹۶ فنجان) را روز اول سال نو ( ) می نامیدند. طولانی ترین روز (اول تیرماه ) و طولانی ترین شب چله زمستان(حدود ۱۱۵ فنجان) را تعیین می کرده اند.محمد میرآب که حدود ۶۰ سال فنجان دار قنات زیبد گناباد بوده است تمام این محاسبات را بطور دقیق انجام می داده است.

اجزاء تشکیل دهنده ساعت آبی:

۱-کاسه یا فنجان(دقیقه شمار)

۲- دیگ پر از آب

۳- سنگ های کوچک یا تشله  و یا دفتر محاسبه 

۴- محاسبه گر انسانی یا میرآب که می تواند ۱ نفر یا ۲ نفر برای روز و یا شب باشد.

۵- محل استقرار که به آن  خانه فنجان / فنجو  یا  فنجان خانه یا پنگ خانه می گفتند و میرآب به طور دائمی   بجز فصل زمستان در آن استقرار داشت.

روش کار ساعت آبی:

فنجان ، پنگان یا تاس ساعت ظرفی است به شکل نیم کره (پیاله) و معمولا ازجنس مس ،برنز یا برنج که در کف آن سوراخ کوچکی به قطر ۲ میلیمتر تعبیه شده و دارای درجه هایی در بدنه داخلی از ته به بالا بوده است.این پیمانه  تقریبا ۵/۱۸ سانتیمتر قطر و ۵/۸ سانتیمتر ارتفاع دارد .

برای سنجش زمان با فنجان ، تشتی را که معمولا ۱۰ تا ۲۰ لیتر گنجایش دارد، از آب پر کرده و فنجان را روی سطح آب می‏گذارند.آب از سوراخ فنجان بالا آمده و اندک اندک آن را پر کرده و سرانجام غرق می‏شود.مدتی که صرف پر شدن فنجان می‏شود واحد زمانی تقسیم آب می‏باشد که بسته به قطر سوراخ، اندازه و جنس فنجان متفاوت است.طریقه کار فنجان یا ساعت بدین گونه بوده که میرآب با چشم دوختن به فنجان با هر بار پر‌شدن و خوردن کاسه به کف دیگ، یک فنجان یا هفت دنگ و نیم یا (۷ دقیقه و نیم امروزی) محاسبه نموده و یک سنگ کوچک برای هر بار غرق‌شدن کاسه در یک کیسه یا یک ظرف سفالی می‌گذاشته است تا تعداد فنجان‌ها و زمانی که سهامدار قنات آب برباغ خود یا زمین می‌برده را دقیقاً حساب کند مثلاً اگر ۱۰ سنگ درون کیسه باشد یعنی ۱۰ فنجان یا معادل امروزی ۷۵ دقیقه آب قنات را فرد استفاده کرده‌است.

فنجان یا تشت را به گونه ای می ساخته اند که یک شبانه روز حتما بر زمان مربوط به آن قابل تقسیم باشد. در روستای سویز سبزوار (خراسان رضوی) یک فنجان آب برابر با ۱۸ دقیقه است، در نتیجه یک شبانه روزکه دارای ۲۴ ساعت می باشد شامل ۸۰ فنجان آب است.

(۲۴ساعت  )* (۶۰   دقیقه) / ۱۸ (یک فنجان آب) = ۸۰

در شهر طبس هر ۱۵ فنجان در حدود یک ساعت تخمین زده می شود در نتیجه یک شبانه روز که ۲۴ ساعت می باشد شامل  ۳۶۰ = ۲۴*۱۵ فنجان می باشد.

از آنجایی که واحد فنجان بسیار کوچک است واحد سهم رایج شد. به هر ۴۰ فنجان یک سهم گفته می شود (۱۲ ساعت) در نتیجه هر شبانه روز شامل دو سهم آب می شود. البته واحد هایی مانند چارک (معادل ۱۰ فنجان یا ۳ ساعت) و نیم سهم (معادل ۲۰ فنجان یا ۶ ساعت) و سه چارک (معادل ۳۰ فنجان یا ۹ ساعت) نیز رایج است.

معمولاً محل استقرار دایمی فنجان و مدیر آن (میرآب) خانه فنجان (پنگان خانه) بوده است اما در فصل تابستان گاهی ممکن است فنجان (پنگ) را به محل اصلی تقسیم آب ببرند.

زمان گذاری فنجان :

همانطور که گفته شد زمان پرشدن فنجان در مناطق مختلف، متفاوت است.این پراکندگی از مدل اقلیمی یا جغرافیای خاصی پیروی نمی‏کند.یعنی نمی‏توان به این نتیجه رسید که هر چه اقلیم خشکتر باشد زمان فنجان کمتر شده و آب دقیقتر تقسیم می‏شود و یا برعکس.

این ناهماهنگی به علت تأثیر عوامل گوناگون در تعیین زمان فنجان است.یکی از این عوامل می‏تواند تعداد سهامداران باشد که با مدت زمان فنجان رابطه معکوس دارد.عامل دیگر بافت خاک زراعی منطقه است که ملاحظه سبکی یا سنگینی آن در تعیین مدت زمان فنجان دخیل است.عامل دیگر میزان آبدهی قنات منطقه است.هر چه آبدهی قنات بیشتر باشد مدت زمان فنجان کمتر می‏شود زیرا چنین قناتی در یک واحد کوچک زمانی هم می‏تواند آب مورد نیاز کشاورز را تأمین کند.

البته باید توجه داشت که زمان فنجان درشهرهای مختلف مانند طبس از گذشته‏های دور و توسط نسلهای پیشین تعیین شده، لذا در عرف و سنّت کشاورزان نقش ثابتی دارد.بنابراین واحد فنجان معیاری قابل اعتماد برای تعیین سهام آب کشاورزان می‏باشد.

تقسیم بندی های پنگان در مناطق مختلف:

در نائین ، هر چهار فنجان ، واحد بزرگتری به نام «قُله » تشکیل می داده و شبانه روز به ۲۴۰ فنجان تقسیم می شده است  در جنوب خراسان ، هر شش فنجان واحد بزرگتری به نام «گَرده » تشکیل می داده و هر شبانه روز ۳۲۴ فنجان بوده است .این مقدار در فردوس ۴۵۰ فنجان و در گناباد ۱۷۱ فنجان بوده است . اما مهمترین واحد بزرگتر از فنجان ، «طاق » نام داشته و تعداد طاقها درنواحی مختلف ایران ، بسته به زمان پر شدن پنگان ، متفاوت بوده است . برای نمونه دراردستان و نیریز هر ۷۲ پنگان یک طاق  و در قم هر ۱۳۵ فنجان یک طاق  را تشکیل می داده است .

ساعت مکانیکی یا ساعت آبی؟

استفاده ازساعت مکانیکی شغل میراب هارا در بسیاری از روستاها منسوخ کرده است.با استفاده از ساعت ،کشاورز از فنجان و تاس بی‏نیاز شده و خود می‏تواند حساب زمان را نگهدارد.البته این جایگزینی به آسانی صورت نگرفت و کشمکشهای زیادی در پی داشت.گروهی از کشاورزان به پیروی از سنّت، فنجان را بیشتر می‏پسندیدند. ولی مخالفین سر سخت ساعت، میرابها(کیالها) بودند که دردفاع از پیشه خود از هیچ تلاشی فروگذار نکردند.با توجه به اینکه تقسیم و توزیع عادلانه آب در مناطق خشک اهمیت زیادی دارد، پیشه مؤلفی و کیّالی هم بسیار مهم و ارجمند است.کشاورزان مؤلفها و کیّالها را امین و درستکار می‏دانند و برای آنها منزلت اجتماعی بالایی قایلند.

در سالهای اخیر این تقسیم بندی توسط ساعت انجام میگیرد ولی هنوز هم واحد شمارش در سهم قنات ،فنجان است.مثلا می گویند فلانی ۱۰ فنجان از آب قنات سهم دارد.

  اصطلاحات:

فنجان(پنگ) : ظرف کوچک و شبیه پیاله از جنس برنج،مس یا برنز با داشتن سوراخی ته آن.

فنجان خانه(پنگ خانه) :اتاقک کوچکی که سه طرف آن باز بود در میان باغات و در نزدیکی منبع آب قرار داشته که شخص در آن مشغول تقسیم آب می شد.در وسط پنگ خانه جدا از خود پنگ،حوضی قرار داشته است که محل آب شرب کشاورزان بوده است.موقع آبیاری در شب ، فانوسی در کنار صاحب پنگ بوده است که جهت روشنایی و همچنین سرکشی به محوطه آبیاری نیز استفاده می شده است.۲ عدد از این پنگ خانه ها در نجف آباد اصفهان باقی مانده اند که اولی در بیشه نجف آباد(فیروزآباد) و دومی در ادامه خیابان جوی خارون(انتهای بلوار ولیعصر،باغ نو) واقع شده اند.

مؤلف یا میر آب : کسی که مسئوولیت ثبت سهام و حسابداری را بر عهده دارد. مولوی : ای میرآب بگشا آن چشمه روان را- تا چشم‌ها گشاید ز اشکوفه بوستان را

کیال: مسئول تقسیم آب با فنجان کیّال، میراب و یا آبیار نام دارد.کیال زیر نظر مولف کار می کند.این نام در نقاط مختلف فرق می کرده است ، از جمله در گناباد وی را “مؤلف ” ، در فردوس “کیّال ” ، در اردستان و تفت” سرطاق” و در توابع سمنان “سربلوک ”  می نامیده اند.

کرت: زمین مربع شکل مخصوص کشاورزی که با استفاده از خاک به ارتفاع حدود ۱۰ سانتی متر دور آن را می پوشاندند و در آن کشاورزی می کردند.

جوی: نام دیگر آن جوق است که جهت انتقال آب از پنگ خانه ها به سمت زمین های کشاورزی استفاده می شده است.

لت: عبارت است ازیک تقسیم کننده سنگی که آب قنوات ورودخانه ها قبل از رسیدن به پنگ خانه ها توسط آن به چندین قسمت تقسیم می شده است.

اصطلاح نوبت ما کی خواهد بود؟جواب مثلا ۱۰ فنجان دیگر یا ۵ فنجان بعد از غروب یا ۱۵ فنجان بعد از روز ورآمد(طلوع خورشید). در آن زمان دقیقه، ثانیه وساعت بکار نمی بردند بجای همه اینها فقط واحد  بکار می بردند.مثلا امروز از “روز ورآمد”(طلوع) تا “روز در کوه”(غروب) ۷۰ فنجان بود.(یعنی ۵۲۵ دقیقه).

از حدود ۴ هزار سال قبل نشانه هایی از بکارگیری ابزار برای سنجش زمان مشاهده شده است. در مصر- ایران – عراق- هند و تمدنهای قدیم ابزارهایی پیدا شده که باستان شناسان می گویند برای سنجش زمان بوده است. اما بنظر بیشتر پژوهشگران این ابزارها برای سنجش زمان نبوده بلکه بیشتر جنبه مذهبی و دینی داشته است.در گذشته بشر برای دانستن وقت و زمان، با توجه به تجربه و دانش زمانه، ابزارهائی را اختراع کرده و مورد استفاده قرار داده است، که استفاده از آفتاب و آب مهمترین آنها بوده است. ساعت با فرم نوینش (۲۴ ساعتی) از قرن پانزدهم میلادی مورد استفاده بوده و در یک قرن گذشته رواج عمومی پیدا کرده است.

• ساعت آبی ایرانی ابزاری ساده و در عین حال بسیار دقیق، کارآمد و همیشگی بوده و در زندگی کشاورزی جامعه ایران بویژه در مناطق کویری که آب مایه حیات و عنصر اصلی زندگی اجتماعی بوده ضروری و نقش کارآمدی داشته است.با مطالعه استفاده از ساعت آبی در کشورهای مختلف می توان گفت در هیچ جای جهان ساعت آبی به اندازه ایران کارآمد و تاثیر گذار و مستمر نبوده است این ساعت حتی در زمانیکه ۵۰ سال قبل ساعتهای نوین به بازار آمده بود با آنها رقابت می کرد و کشاورزان حاضر به کنار گذاشتن آن و استفاده از ساعتهای نوین نبودند.

چگونگی تعیین زمان

از ابتدای اختراع قنات،تعیین زمان و تقسیم عادلانه آب بین سهامداران توسط میرآب و با ابزار ساعت آبی یا فنجان انجام می شده است.ساعت آبی متشکل است از:

• ۱- کاسه یا فنجان (دقیقه شمار)
• ۲- دیگ پر از آب.
• ۳- سنگ های کوچک یا تشله
• ۴- محاسبه گر انسانی یا میرآب
• ۵- محل استقرار که به آن خانه فنجان می گفتند. و میراب بطور دایمی در آن استقرار داشت.

فنجان عبارت است از یک کاسه کوچک با روزنه ای در وسط آن و چند درجه یا علامت عددی در بدنه داخلی آن که بر روی آبهای یک دیگ بزرگ قرار می گیرد. مانند تصویر(فنجان قنات  گناباد) ابتدا برای تعیین دقیق زمان استفاده از آب  و تقسیم عادلانه زمان سهام هریک از سهامداران اختراع شده است ولی بعدها کاربرهای دیگری نیز یافت و برای تعیین بزرگترین روز سال – بزرگترین شب- طولانی ترین روز- روز برابری شب و روز و تعیین اوقات شرعی در دوره اسلامی بکار برده شد این ساعت دست کم دو هزاره کهنت دارد از ابتدای ساخت  مورد استفاده بوده‌است مدیریت این ساعت آبی توسط دستکم یک نفر نوبت روز و یک نفر نوبت شب انجام می‌شده و زمان (دقیقه‌ها) بر اساس تعداد پر آب شدن فنجان و با تعدادی تشله یا سنگ جمع آن محاسبه می‌شده‌است. ساعت آبی یکی از فن های مهم علمی است که کاربرد میدانی دقیقی داشته واز چند هزار سال پیش تا ۵۰ سال قبل مورددر بسیاری از مناطق ایران استفاده مستمر داشته است. در مقایسه با استاریاب()که از نظر علمی بیشتر جنبه طالع بینی و خرافی داشته تا کاربرد علمی و عملی، فنجان یا ساعت آبی ابزار وتکنیک بسیار ساده و در عین حال بسیار مهم و حیاتی در زندگی و کارکردعملی مردم داشته است و هرگز جنبه خرافاتی پیدا نکرده است.

• اصطلاحات:نوبت ما کی خواهد بود؟جواب مثلا ۱۰ فنجان دیگر یا ۵ فنجان بعد از غروب یا ۱۵ فنجان بعد از روز ورآمد(طلوع خورشید)در آن زمان دقیقه و ثانیه و ساعت بکار نمی بردند بجای همه اینها (ثانیه- دقیقه- ساعت)فقط واحد بکار می بردند.مثلا امروز از “روز ورآمد”(طلوع) تا “روز در کوه”(غروب) ۷۰ فنجان بود.(یعنی ۵۲۵ دقیقه)
• خانه فنجان
• خانه فنجان معمولا یا در نزدیک ترین محل به خروجی آب قنات قرار دارد و یا در بلند ترین نقشه  مشرف به زمینهای کشاورزی . میراب  یا مولف  که مسئول حساب و کتاب و ساعت و سهام اب است در داخل خانه فنجان مستقر بوده و از فنجان و ابزارها مراقبت و حساب و کتاب را نگهداری می کرده است. مثلا اگر آقی ب  ۲۰ فنجان آب داشته و  قتی که  ۲۰ فنجان اب او تامین می شده است مولف با صدای بلند از او می خواسته که آب را به  نفر بعدی بدهد و نفر بعدی بلافاصله جوی آب را بطرف باغ و یا زمین خود می بسته است. 
• 
•  خروجی قنات یا کاریز 
• خانه فنجان- خانه ساعت آبی
• 
• ۰۰۰
• بازسازی مدیریت ساعت آبی  زیبد  گناباد میرآب واقعی

تاسده های میانه(قرون وسطی) پیشرفته ترین وسیله برای اندازه گیری زمان ساعت آبی بود. ساعت آبی در ساده ترین شکلش از یک کاسه(فنجان) کوچکی تشکیل می شد که وسط زیر آن روزنه ای ایجاد شده بود. این فنجان بر روی سطح آب یک ظرف بزرگتر(دیگ)قرار می گرفت ، آب از راه منفذ به آرامی به داخل کاسه وارد می شد و پس از چندی(فنجان ها استاندارد یکسانی نداشتند) فنجان زیبد ۷/۵ دقیقه بوده) آن را پر می کرد و در نتیجه در آب فرو میرفت . طول مدت پر شدن ظرف به روزنه و سنگینی کاسه بالا بستگی داشت . چنین ظرفی را تاس ساعت ،پنگان یا فنجان می نامیدند و واحد زمان را نیز که همان مدت پر شدن ظرف بود پنگان یا فنجان می خواندند.تا ۴۰ سال قبل هنوز در برخی روستاههای ایران همچنان برای توزیع آب چشمه و قنات از پنگان استفاده می شد. طریقه کار فنجان  بدین گونه بود که میراب با چشم دوختن به فنجان با هر بار پر شدن و غرق شدن آن و خوردن کاسه به کف دیگ یک فنجان یا هفت دنگ و نیم یا( ۷ دقیقه و نیم امروزی) محاسبه نموده و یک سنگ کوچک برای هر بار غرق شدن کاسه در یک کیسه یا یک ظرف سفالی می گذاشت وقتی که باغ فرد مورد نظر آبیاری می شد و اعلام انتفال آب به باغ فرد دیگر می شد برای محاسبه جمع کل (تعداد فنجان) هایی و زمانی که آب برای مزرعه یا باغ رها می شده تعداد تشله ها یا سنگ ها یا چوب خط شمرده می شد و معلوم می شد که مثلا فرد ۱۰ فنجان یا به عبارت امروز ۷۵ دفسف آب برده است. لذا تعدا فنجانهای و زمانی که سهامدار قنات آب برای باغ خود یا زمین می برده را دقیقا حساب می شدمثلا اگر ۱۰ سنگ درون کیسه باشد یعنی ۱۰ فنجان یا معادل امروزی(۷۵ دقیقه) آب قنات را فرد استفاده کرده است .اگر فردی ۱۰ فنجان سهم از قنات داشته باید(معادل امروزی هفتاد و پنج دقیقه) یعنی مدت زمانی که ۱۰ فنجان آب پر شود آب قنات را به زمین یا باغ خود رها می کرده است و با اعلام جار زدن و یا شیپور زدن یا یک صدای قرار دادی فرد بعدی آب را به باغ یا زمین خود منتقل می کرده و به همین ترتیب…معمولا محل استقرار دایمی فنجان و مدیر آن (میر آب) خانه فنجان بوده است.اما در فصل تابستان گاهی ممکن است فنجان را به محل اصلی تقسیم آب ببرند. ه‌.. .

ساعت آبی سایر کشورها

یک نمونه ساعت آبی یونانی با کاربرد نامشخص آحتمالا کاربرد مذهبی و یا طالع بینی. ظرف پائینی کپی شده از نسخه قدیمی بالایی. شیوه کار آن نامشخص است احتمال داده می شود که کاربرد زمانی داشته است.

با وجود اینکه ابزارهایی از دوره قبل از میلاد مسیح در مصر- یونان – چین و هند شبیه به ساعت آبی پیدا شده اما کاربرد آنها دقیقا مشخص نشده بنظر می رسد که این ابزارها کاربرد مذهبی داشته و برای تعیین زمان بکار نمی رفته است. در ایران ساعت آبی کاربرد عملی داشته است. در مصر چیزی که ساعت آبی نامیده می شود تاریخ آن به ۱۴۱۷-۱۳۷۹ BC بر می گردد. ، pp. ۵۹–۶۱</ref> نشانهای که می تواند ساعت آبی باشد۱۶ قبل از میلاد مصر در دربار آمن Amenemhet، شناسایی شده است . در عراق نیز ساعت آبی برای محاسبات و شمارش بکار رفته اما استغاده این ابزار نیز در هاله ای از ابهام قرار دارد. . |image = |size = H:۸٫۲ cm (۳٫۲ in)
W:۱۱٫۸ cm (۴٫۶ in)
D:۲٫۵ cm (۰٫۹۸ in) |writing  |created = 600BC-500BC |location = Room 55,  |id =  }}

 

در هند باستان شناسان احتمال می دهند که ظرفی را که در موهنجودارو کشف شده یک ساعت آبی باشد در هند ساعت آبی برای مراسم های دینی بکار می رفته است.

ساعت شمعی

در ایران به پیه سوز معروف است. در این نوع ساعت، بدنه شمع مدرج می شد و با سوختن شمع و کوتاه شدن آن زمان را محاسبه می کردند.

ساعت های نوین

با پیشرفت علم و دانش بشری، بتدریج ساعتهای دقیق تر مکانیکی، وزنه ای، فنردار، برقی، باطری دار و کامپیوتری جای ساعتهای آبی، آفتابی و ماسه ای را گرفتند . مخصوصا” از زمان استفاده انسان از فنر جهت راه انداختن چرخ های دندانه دار، که به ساعت شمار و دقیقه و حتی ثانیه شمار متصل هستند، سنجش دقیق زمان برای همه بطور ساده امکان پذیر گردید . در اوایل قرن شانزدهم اولین ساعت مچی آهنی، که نسبتا” زمخت بوده، توسط یکنفر آلمانی ساخته شد . بعدها اواخر قرن هجدهم با استفاده از فنر و چرخ دندانه های بسیار کوچک،امکان ساختن ساعتهای مچی ظریف بوجود آمد، بطوریکه اولین ساعتهای مچی شبیه ساعتهای امروزی، در کشور سوئیس «از سالهای ۱۷۹۰ به بعد» ساخته شد .

بین سالهای ۱۸۶۵ تا ۱۸۶۸ بزرگترین، حجیم ترین و جسیم ترین ساعت دیواری جهان، در کلیسای سن پیر در فرانسه نصب گردید ارتفاع ساعت ۱/۱۲ متر عرض آن ۰۹/۶ متر و ضخامتش ۷/۲ متر بوده که از ۹۰۰۰۰ قطعه تشکیل یافته . در مقابل بزرگترین ساعت، ظریف ترین ساعت دنیا فقط ۹۸/۰ میلی متر قطر دارد . تکنولوژی امروزی، انسان را قادر ساخته ساعتهای بسیار ظریف و دقیق مکانیکی و تمام الکترونیکی، کامپیوتری و حتی اتمی بسازد .

مبحث ساعت آبی یا فنجان در ایران بر اساس کار میدانی  دکتر عجم و مقاله قنات میراث فرهنگی و علمی  ایرانیان در سمینار ملی قنات(گناباد ۱۳۸۳ )تهیه شده است.

 قنات میراث فرهنگی علمی ایرانیان،دکتر محمد عجم،همایش ملی قنات, گناباد۱۳۸۳  آفتاب

مقاله  قنات میراث علمی و فرهنگی ایرانیان – دکتر محمد عجم همایش ملی قنات ۱۳۸۳ 
فنجان تغییر یافته پنگان است از آن تلفظهای مختلفی وجود دارد فنجان – بنکان – پنگال – 

 پَنگان ، وسیله ای برای سنجش زمان با انواع مختلف ، که عمدتاً برای سنجش زمانی آب در کشاورزی تا اوایل قرن چهاردهم به کار می رفته است . پنگان در قدیمترین واژه نامه زبان فارسی ، لغت فرس (اسدی طوسی ، ص ۳۹۷)، و در ادب فارسی (برای نمونه رجوع کنید به مولوی ، ج ۱، ص ۱۵۲؛ ناصرخسرو، ص ۱۸۸، ۴۱۵) به معنای تشت ، طاس و کاسه آمده ، اما در ادب فارسی به عنوان ابزاری برای اندازه گیری زمان نیز به کار رفته است (برای نمونه رجوع کنید به شمس منشی ، ص ۲۳۷؛ ناصرخسرو، ص ۸۳، ۲۱۱؛ سنایی ، ص ۴۳۱). این واژه در معنای اخیر، به صورتهای متعددی معرّب شده است ، از جمله بنکان (ابن ساعاتی ، ص ۷۴)؛ فنجان (کردی نیشابوری ، ص ۱۶۷)؛ فنجال (دوزی ، ج ۲، ص ۲۹۱)؛ بنکامات (جاحظ ، ج ۲، ص ۲۹۴) و بناکیم (ابن اکفانی ، ص ۸۷) هر دو جمعِ بنکام ؛ منجان (ابن جبیر، ص ۱۹۰)؛ منقانه ، منقاله ، منغاله و مکانه (دوزی ، ج ۲، ص ۶۲۵).

  وسیله سنجش زمان . پنگان کاسه ای عموماً مسی بوده که در انتهای آن سوراخی وجود داشته است . این کاسه را در ظرفی بزرگتر و پر آب قرار می داده اند، هربار پرشدن کاسه کوچکتر، گذشتن یک واحد زمانی را نشان می داده است (شمس منشی ، همانجا). با استناد به کتابی از ارشمیدس (ح ۲۸۷ـ ۲۱۲ ق م ) درباره پنگان ــ که ترجمه عربی آن دردست است ( رجوع کنید به ادامه مقاله ، بخش سوم ) ــ سابقه استفاده از این وسیله

 به یونان باستان می رسد. در لِیلاوَتی * ، کتاب مشهور ریاضی از آثار قدیم هندی نوشته بهاسکرا /بهاسکرا چاریا (۱۱۱۴ـ ح ۱۱۸۵)، نیز روایتی درباره پنگان وجود دارد (ص ۳ـ۴) که نشان می دهد این وسیله در سده ششم در هند به کار می رفته است . در حوزه تمدن اسلامی ، مطالب بسیاری درباره پنگان نوشته شده است ، از جمله جاحظ (متوفی ۲۵۵) می نویسد که مسلمانان برای تعیین وقت ، در روز از اسطرلاب و در شب از بنکامات استفاده می کنند (همانجا). محمودبن حسین معروف به کشاجم ، شاعر عرب (متوفی ۳۶۰)، نیز در ابیاتی طرز کار این وسیله را وصف کرده و نام آن را به صورت بیاتکا آورده است (حُصری ، ج ۲، ص ۴۴۳).

 نام پنگان در علوم دوره اسلامی ، گاهی به طور عام به همه انواع ساعتهای آبی اطلاق می شده است ( رجوع کنید به ساعت * ). در طبقه بندی علوم اسلامی ، ساخت و کاربرد پنگان و دیگر انواع ساعتهای آبی جزو «علم البنکامات » ــ که از فروع علم هندسه به شمار می آمده ــ بوده است (طاشکوپری زاده ، ج ۱، ص ۳۵۴). علم البنکامات را چنین تعریف کرده اند: علمی که با شناختن و به کار بردن ابزار آن ، زمان اندازه گیری می شود و هدف ازآن آگاهی ازاوقات نمازونیایشهای شبانه ،ونظروتأمل در امور مملکت و رعیت ــ که با وقت و زمان ارتباط پیدا می کرده ــ بوده است (حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۲۵۵). کسانی که به پنگان و علم البنکامات می پرداخته اند، «فنجامییّن »لقب داشته اند و مانند دبیران و منجمان و دیگر شاغلان

 دولتی ، مستمری می گرفته اند (صابی ، ص ۱۹). مهمترین کاربرد پنگان ، در کشاورزی و هنگام تقسیم آب بوده است ( رجوع کنید به ادامه مقاله ، بخش دوم )، اما در گذشته در رصدخانه ها نیز برای سنجش وثبت زمان از آن استفاده می شده است . تقی الدین دمشقی (متوفی ۹۹۳)، بنیانگذار رصدخانه استانبول ، بنکام را در ردیف وسایل رصد آورده است ، ازینرو علاءالدین منصور شیرازی ، شاعر سده دهم ، در میان آلات رصدی رصدخانه استانبول ، از بنکام یاد کرده است (محقق ، ص ۵۲۳). عبدالعلی بیرجندی * نیز در کتاب شرح التذکره فی الهِیئه ، پنگان را وسیله ای برای سنجش زمان و هربار پرشدن آن را برابر یک ساعت ، یک بیست وچهارم طول شبانه روز، دانسته است (حسن زاده آملی ، ج ۱، ص ۴۴۷).

 منابع : ابن اکفانی ، نخب الذخائر فی احوال الجواهر ، چاپ انستاس ماری کرملی ، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست ] بی تا. [ ؛ابن جبیر، رحله ابن جبیر ، بیروت ] بی تا. [ ؛ ابن ساعاتی ، علم الساعات و العمل بها ، چاپ محمد احمد دهمان ، دمشق ?] ۱۴۰۱/۱۹۸۱ [ ؛ علی بن احمد اسدی طوسی ، لغت فرس ، چاپ عباس اقبال ، تهران ۱۳۱۹ش ؛ بهاسکرا، لیلاوتی ، ترجمه از سانسکریت توسط ابوالفیض فیضی ، کلکته ۱۸۲۷؛ عمروبن بحر جاحظ ، کتاب الحیوان ، چاپ عبدالسلام هارون ، مصر ] تاریخ مقدمه ۱۳۸۵/۱۹۶۵ [ ، چاپ افست بیروت ۱۹۶۹؛ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛ حسن حسن زاده آملی ، دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی ، قم ۱۳۷۲ش ؛ ابراهیم بن علی حصری ، زهرالا´داب و ثمرالالباب ، چاپ زکی مبارک ، بیروت ] بی تا. [ ؛ مجدودبن آدم سنایی ، حدیقه الحقیقه و

 شریعه الطریقه ، چاپ مدرس رضوی ، تهران ۱۳۵۹ش ؛ محمدبن هندوشاه شمس منشی ، صحاح الفرس ، چاپ عبدالعلی طاعتی ، تهران ۱۳۵۵ش ؛ هلال بن مُحسَّن صابی ، الوزراء،أوتحفه الامراءفی تاریخ الوزراء،قاهره ۱۹۵۸؛احمدبن مصطفی طاشکوپری زاده ،مفتاح السعاده و مصباح السیاده ، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ یعقوب بن احمد کردی نیشابوری ،کتاب البلغه :فرهنگ عربی وفارسی ،چاپ مجتبی مینوی و فیروز حریرچی ، تهران ۱۳۵۵ش ؛ مهدی محقق ، «رصدخانه استانبول از زبان علاءالدین منصور شیرازی »،دریکی قطره باران : جشن نامه استاد دکتر عباس زریاب خوئی ، چاپ احمد تفضلی ، تهران ۱۳۷۰ش ؛ جلال الدین محمدبن محمد مولوی ،مثنوی معنوی ، تصحیح رینولد ا. نیکلسون ، چاپ نصرالله پورجوادی ، تهران ۱۳۶۳ش ؛ ناصرخسرو، دیوان ، چاپ مجتبی مینوی و مهدی

 محقق ، تهران ۱۳۵۳ش ؛

۱؛ یزدانی ، ص ۱۷۶). در دوره رواج استفاده از پنگان در ایران ، در نقاط مختلف اسامی گوناگونی به آن اطلاق می شده و مدت زمان پرشدن پنگان نیز، حتی در نواحی کاملاً نزدیک به هم ، متفاوت بوده است ( رجوع کنید به جدول ).

 در بسیاری از مناطق ، یک پنگان به واحدهای کوچکتری تقسیم می شده است . این واحد کوچکتر را در روستای بیاذه ، از توابع خور و بیابانک ، «اَس گَرد» یا «دَس گرد»  دانگ و تاق  هم می نامیده اند (حکمت یغمائی ، ص ۳۰۶). در روستای فراخی در حاشیه غربی کویرنمک ، یک فنجان به دو بخش به نام «دونه » تقسیم می شده است (صفی نژاد، ۱۳۵۹ ش ، ص ۱۶۶)، اما مهمترین واحد کوچکتر از پنگان ، «دانگ » نام داشته که یک ششم پنگان بوده است . این تقسیم بندی در نواحی مختلف ایران رواج داشته است ، از جمله در اصفهان (همان ، ص ۸۶) و جنوب خراسان (تابنده ، ص ۷۱). در بعضی مناطق ، پنگان به هشت واحد کوچکتر نیز تقسیم می شده است (نقوی ، ص ۱۲۳).

 هنگام استفاده از این روش برای آبیاری ، این واحد زمانی به واحدهای بزرگتری نیز تعمیم می یافته و عموماً این تعمیم به یک شبانه روز، یعنی واحدی برای گردش نوبت آبیاری زمینها، ختم می شده است (برای آگاهی از بعضی شیوه های گردش شبانه روزی آبیاری رجوع کنید به صفی نژاد، ۱۳۵۹ ش ، ص ۱۴۷ـ۱۷۲؛ همو، ۱۳۶۵ ش ، ص ۱۸۹ـ۲۰۰؛ نیز رجوع کنید به آبیاری * ). در نائین ، هر چهار فنجان ، واحد بزرگتری به نام «قُله » تشکیل می داده و شبانه روز به ۲۴۰ فنجان تقسیم می شده است (صفی نژاد، ۱۳۵۹ ش ، ص ۱۴۵). در جنوب خراسان ، هر شش فنجان واحد بزرگتری به نام «گَرده » تشکیل می داده و هر شبانه روز ۳۲۴ فنجان بوده است (یزدانی ، ص ۱۷۵). این مقدار در فردوس ۴۵۰ فنجان (یاحقی و بوذرجمهری ، ص ۱۹۶) و در گناباد ۱۷۱ فنجان (تابنده ، ص ۷۱) بوده است . اما مهمترین واحد بزرگتر از فنجان ، «طاق » نام داشته و تعداد طاقها در نواحی مختلف ایران ، بسته به زمان پر شدن پنگان ، متفاوت بوده است . برای نمونه در

 

اردستان و نیریز هر ۷۲ پنگان یک طاق (صفی نژاد، ۱۳۵۹ ش ، ص ۷۹ـ۸۱؛ محمدحسن بهرامی ، ص ۳۹) و در قم هر ۱۳۵ فنجان یک طاق (ابن الرضا، ص ۲۵۰، پانویس ۱) را تشکیل می داده است .

 

ظرف بزرگتری که پنگان در آن غوطه ور می شده ، نامهای گوناگون داشته است ، از جمله در خور و بیابانک آن را «کَوار» (هنری ، ص ۶۷)، در روستای فراخی در حاشیه غربی کویر نمک «تشته » (صفی نژاد، ۱۳۵۹ ش ، ص ۱۶۹)، در میبد «گادیشه » (جانب اللهی ، ۱۳۶۵ ش ، ص ۱۷۹) و در توابع سمنان «دبه » (سعیدی ، ص ۵۷) می نامیده اند. در میبد وسیله ای به نام «تیاره » برای امتحان کردن و یکسان نمودن زمان پرشدن پنگانهای منطقه ، وجود داشته است (جانب اللهی ، ۱۳۶۵ش ، ص ۱۸۰).

 

در نقاط مختلف ایران ، برای شمارش دفعات پرشدن پنگان ــ که سهمیه آب زمین هر کشاورز را نشان می داده است ــ از تعداد مشخصی ریگ یا سنگ استفاده می شده است (صفی نژاد، ۱۳۵۹ ش ، ص ۱۴۴؛ همایونی ، ص ۳۱ـ۳۲). در بعضی مناطق روشهای دیگری نیز وجود داشته است ، از جمله در اطراف قم از پانزده دانه تسبیح (مرتضوی ، ص ۱۲۰) و در میبد از وسیله خاصی به نام «قاتمه » (جانب اللهی ، ۱۳۶۵ش ، ص ۱۷۹) استفاده می شده است . در بعضی مناطق ، برای بیرون آوردنِ پنگانِ پر از آب و دوباره قرار دادن ظرف خالی بر سطح آب ، آیین خاصی وجود داشته است ، از جمله تکان دادن پنگان خالی (صفی نژاد، ۱۳۵۹ش ، ص ۱۴۴) و به زبان آوردن کلماتی خاص (جانب اللهی ، ۱۳۶۵ش ، همانجا).

 

نام کسی که آب کشاورزی را با پنگان تقسیم می کرده است ، در نقاط مختلف ، فرق می کرده است ، از جمله در گناباد وی را میراب (عجم  سمینار قنات ۱۳۸۳)  و در بعضی روستاها «مؤلف » (تابنده ، ص ۷۲)، در فردوس «کیّال » (ناظمی ، ص ۴۵)، در اردستان و تفت «سرطاق » (صفی نژاد، ۱۳۵۹ ش ، ص ۸۱؛ دریایی ، ص ۲۲) و در توابع سمنان «سربلوک » (سعیدی ، ص ۴۸) می نامیده اند.

 گاهی هنگام استفاده از پنگان برای خرید و فروش آب ، تقلب می شده که همایونی (ص ۳۲) به نمونه هایی از آن اشاره کرده است .

 

جلال آل احمد، تات نشینهای بلوک زهرا ، تهران ۱۳۵۳ش ؛ حسین ابن الرضا، قم : از نظر اجتماعی ـ اقتصادی ، قم ?] ۱۳۶۵ش [ ؛ ایرج افشار، یادگارهای یزد ، ج ۲، تهران ۱۳۵۴ش ؛ تقی بهرامی ، فرهنگ روستایی یا، دائره المعارف فلاحتی ، تهران ۱۳۱۶ـ۱۳۱۷ش ؛ محمدحسن بهرامی ، «بررسی نظامهای آبیاری سنتی فلاحتی نی ریز فارس »، پایان نامه لیسانس ، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران ، ۱۳۵۸ش ؛ محمود بیهقی ، سبزوار شهر دیرینه های پایدار ، مشهد ۱۳۷۰ش ؛ نصرالله پورافکاری ، «شیوه های سنتی تقسیم آب در ایران »، هنر و مردم ، سال ۱۷، ش ۱۹۳ (آبان و آذر ۱۳۵۸)؛ سلطانحسین تابنده ، تاریخ و جغرافی گناباد ، تهران ۱۳۴۸ش ؛ محمدسعید جانب اللهی ، «نظام تقسیم و حسابرسی و خرید و فروش آب در آبیاری سنتی میبد»، فصلنامه تحقیقات جغرافیائی ، سال ۵، ش ۲ (تابستان ۱۳۶۹)؛ همو، «نظامهای سنتی سنجش زمان برای تقسیم آب در میبد»، فصلنامه تحقیقات جغرافیائی ، سال ۱، ش ۱ (تابستان ۱۳۶۵)؛ عبدالکریم حکمت یغمائی ، بر ساحل کویر نمک ، تهران ۱۳۷۰ش ؛ محمدبن احمد خوارزمی ، کتاب مفاتیح العلوم ، چاپ فان فلوتن ، لیدن ۱۹۶۸؛ عباس دریایی ، «آب و آبیاری و اثرات اجتماعی و اقتصادی ناشی از آن در شهر تفت »، پایان نامه لیسانس ، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران ، ۱۳۵۴ش ؛ زین العابدین سعیدی ، «نظامهای آبیاری در واحدهای کار زراعی هنگام اصلاحات ارضی در لاسجرد»، پایان نامه لیسانس ، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران ، ۱۳۵۴ـ ۱۳۵۵ ش ؛ ژان شاردن ، سیاحتنامه شاردن ، ترجمه محمد عباسی ، تهران ۱۳۳۵ـ۱۳۴۵ ش ؛ محمدبن حسین شیخ بهائی ، طومار شیخ بهائی ، چاپ کاظم سمیعی ، اصفهان ?] ۱۳۰۷ش [ ؛ پرویز صالحی رزوه ، «نظام زمینداری و آبیاری هنگام اصلاحات ارضی در منطقه روستایی فریدن »، پایان نامه لیسانس ، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران ، ۱۳۵۴ـ ۱۳۵۵ش ؛ جواد صفی نژاد، «مطالعه ای پیرامون تغییر مدار گردش آب و اثرات اقتصادی و اجتماعی حاصل از آن »، در مجموعه مقالات سمینار جغرافی ، ش ۱، چاپ محمدحسین پاپلی یزدی ، مشهد ۱۳۶۵ش ؛ همو، نظامهای آبیاری سنتی در ایران ، تهران ۱۳۵۹ش ؛ آن کاترین سواین فورد لمتون ، مالک و زارع در ایران ، چاپ منوچهر امیری ، تهران ۱۳۶۲ش ؛ فضل الله مرتضوی ، «بررسی اقتصادی ـ اجتماعی شیوه مقاسمه واحد کار زراعی و سیفی کاری روستای حاجی آباد لک ها (قم )»، پایان نامه لیسانس ، دانشکده

 علوم اجتماعی دانشگاه تهران ، ۱۳۵۶ش ؛ علیرضا ناظمی ، «کشت سنتی در باغستان فردوس »، پایان نامه لیسانس ، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران ، ۱۳۵۵ش ؛ نقیب نقوی ، «روش آبیاری سنتی در نهبندان و قناتهای آن »، فصلنامه تحقیقات جغرافیائی ، سال ۴، ش ۳ (پاییز ۱۳۶۸)؛ صادق همایونی ، فرهنگ مردم سروستان ، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۴۹ش ؛ مرتضی هنری ، «تقسیم آب در خور»، مجله مردم شناسی و فرهنگ عامه ایران ، سال ۱، ش ۱ (۱۳۵۳ش )؛ محمد جعفر یاحقی و خدیجه بوذرجمهری ، فردوس / تون : تاریخ و جغرافیا ، مشهد ۱۳۷۴ش ؛ لطف الله یزدانی ، «ویژگیهای قنوات خراسان جنوبی و مسائل مربوط به تقسیم آب آن »، در مجموعه مقالات سمینار جغرافی ، ش ۱، چاپ محمد حسین پاپلی یزدی ، مشهد ۱۳۶۵ش ؛

 ۳) آثار اسلامی که در آنها از پنگان یاد شده است . آثاری که در آنها پنگان شرح داده شده است ، دو دسته اند:

۱) کتابهایی درباره علوم مختلف ، بویژه علم الحیل ، که در بخشی از آنها درباره پنگان مطالبی آمده است ؛ ۲) کتابهایی که به پنگان و انواع آن اختصاص دارند. برخی از کتابهای دسته اول عبارت اند از: کتاب الاربعین ، نوشته امام محمد غزالی (متوفی ۵۰۵)، که در آن به ساخت پنگان اشاره شده است (ص ۳۰ـ۳۱)؛ الجامع بین العلم والعمل ، تألیف بدیع الزمان جَزَری (متوفی ۶۰۲)، که در نوع (بخش ) اول آن (ص ۲۱۶ـ۲۱۷) استفاده از پنگان ، انواع آن و به طور کلی ساعتهای آبی بتفصیل شرح داده شده است ؛ علم الساعات والعمل بها ، تألیف ابن ساعاتی (متوفی ح ۶۱۷)، که در آن ساخت ساعتهای آبی گوناگون از جمله پنگان آمده است (ص ۷۴ـ۸۲)؛ الطُرُق السنِیَّه فی الا´لات الروحانیّه تألیف تقی الدینِ دمشقی * (متوفی ۹۹۳). در میان دانشمندان اسلامی ، تقی الدین بیش از دیگران این ابزار را بررسی کرده است . وی علاوه بر تألیف کتابی اختصاصی درباره پنگان ( رجوع کنید به ادامه مقاله )، در چند بخش الطرق السنیّه ، ابزارهای مکانیکی را که به ساعتها (بنکامات ) مربوط می شوند، بتفصیل شرح داده است (احمد یوسف حسن ، ص ۳۴). حاجی خلیفه (ج ۱، ستون ۲۵۶) این کتاب را جزو آثاری که درباره علم البنکامات نوشته شده ، آورده است . تنها نسخه خطی این کتاب ، در کتابخانه چستر بیتی ایرلند وجود دارد (آربری ، ج ۷، ص ۷۳ـ ۷۴) و احمد یوسف حسن ، تصویر آن را در کتاب خود، تقی الدین والهندسه المیکانیکیه العربیه ، به چاپ رسانده است (ص ۷۶ـ ۱۶۸).

 در میان رسایلی که اختصاصاً درباره پنگانها نوشته شده اند ــ گذشته از کتابی در صنعت پنگان که ابن ندیم (ص ۵۶۳) آن را به ابوعبدالله محمد بن حسن شطوی نسبت داده است ــ رساله ای منسوب به ارشمیدس قدیمترین اثر موجود در این باره است . از این رساله ، دو ترجمه عربی در دست است : ترجمه قدیمتر به نام عمل صندوق الساعات که در مجموعه ای خطی متعلق به قرن ششم در سوریه نگهداری می شود (عبدالحمید حسن ، ص ۸) و ترجمه جدیدتر به نام فی عمل بنکامات متعلق به قرن هشتم یا نهم که چند نسخه خطی از آن در کتابخانه ملی پاریس (سلان ، ص ۴۳۷) و کتابخانه های موزه بریتانیا و بودلیان در انگلستان (ویدمان و هاوزر ، ج ۳، ص ۱۶۲۹) وجود دارد. محمداحمد دهمان هردو ترجمه را در کتاب علم الساعات والعمل بها به چاپ رسانده است (ابن ساعاتی ، ص ۲۹۴ـ۳۵۹). ویدمان و هاوزر ترجمه جدید این رساله را به آلمانی برگردانده اند که در ۱۳۳۶/ ۱۹۱۸ با عنوان > «ساعت ارشمیدس و دو ابزار دیگر» < ، و باردیگر در > مجموعه مقالات درباره تاریخ علوم عربی و اسلامی < (ج ۳، ص ۱۶۲۹ـ۱۶۶۹) به چاپ رسیده است . علاوه بر رساله ارشمیدس ، رساله کوتاهی به نام مقاله فی البنکام (شیروانی ، ج ۵، ص ۱۷۸۳) یا مقاله فی عمل البنکام (کراوزه ، ص ۴۷۹) تألیف ابن هیثم (سده چهارم ) درباره پنگانها وجود دارد. از این رساله تاکنون دو نسخه در ترکیه ، در کتابخانه های فاتح جامع و عاطف افندی استانبول (همانجا) و یک نسخه در ایران در کتابخانه وزیری یزد (شیروانی ، همانجا) شناسایی شده است . رساله کوتاهی به نام الاعلام بِشدّالمَنکام ، تألیف شمس الدین محمدبن ابی الفتح صوفی (متوفی ۹۵۰) نیز درباره پنگان است که از آن نسخه ای در واتیکان (ماتویفسکایا و روزنفلد، ج ۱، ص ۵۲۶) و نسخه ای در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در ایران (حائری ، ج ۲۳، ص ۱۳) موجود است . حاجی خلیفه (همانجا) به رساله ای از تقی الدین دمشقی به نام الکواکب الدُّرّیه فی وضع بنکامات الدوریه یاد کرده که بروکلمان ( > ذیل < ، ج ۲، ص ۴۸۴) آن را نام دیگر رساله فی علم البنکامات تقی الدین دانسته است . نسخه هایی از رساله فی علم البنکامات در پاریس (سلان ، ص ۴۳۹)، انگلستان و ترکیه (احمد یوسف حسن ، ص ۲۶) وجود دارد، و سویم تکه لی متن عربی آن را در کتاب > تقی الدین و ساعت در امپراتوری عثمانی در سده شانزدهم < ، منتشر کرده است .

 منابع : ابن ساعاتی ، علم الساعات و العمل بها ، چاپ محمد احمد دهمان ، دمشق ?] ۱۴۰۱/۱۹۸۱ [ ؛ ابن ندیم ، الفهرست ، چاپ ناهد عباس عثمان ، دوحه ۱۹۸۵؛ ابی العزّبن اسماعیل جزری ، الجامع بین العلم و العمل فی صناعه الحیل ، چاپ احمد یوسف حسن ، حلب ۱۹۷۹؛ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛ عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، ج ۲۳، تهران ۱۳۷۶ش ؛ احمد یوسف حسن ، تقی الدین و الهندسه المیکانیکیه العربیه ؛ مع کتاب الطرق السنیه فی الا´لات الروحانیه ، حلب ۱۹۷۶؛ عبدالحمید حسن ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه : الفلسفه و المنطق و آداب البحث ، دمشق ۱۹۷۰؛ محمد شیروانی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانه وزیری یزد ، ج ۵، تهران ۱۳۵۸ش ؛ محمدبن محمد غزالی ، کتاب الاربعین ، ترجمه برهان الدین حمدی ، تهران ۱۳۶۸ش ؛

 

 مطالعه بیشتر :

قنات یا کاریز میراث فرهنگی و علمی ایرانیان:

قنات یا کاریز میراث فرهنگی و علمی ایرانیان

 کاریز میراث علمی و فرهنگی ایرانیان، دکتر محمد عجم ۱۳۸۳  سمینار ملی قنات در گناباد