حفاری‌های باستان‌شناسی در منطقه‌ای از بحرین باعث روشن شدن حقایقی درباره یکی از کهن‌ترین تمدن‌های جهان شده است. با وجود قدمت بسیار زیاد منطقه سار، فرهنگ و تمدن پیشرفته آن چندان شناخته شده نیست.
گفته می‌شود که این منطقه بحرین محل استقرار تمدن اسرارآمیز دیلمون بوده است. اخیرا به ابتکار یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد) کنفرانسی در منامه، پایتخت بحرین برگزار شد که در آن موضوع این ناحیه تاریخی به بحث گذاشته شد.
این جلسه به بحث کلی درباره جهانگردی فرهنگی اختصاص داشت؛ بحرین یکی از مقرهای منطقه‌ای یونسکو و یکی از جاذبه‌های اصلی این کشور اماکن و ابنیه کهن آن است.
نام سار از نام نزدیک‌ترین روستای امروزی به آن گرفته شده است. در این محل یک باستان‌شناس بحرینی زیر آفتاب سوزان و آسمان صاف با حوصله برای گروهی از کارکنان توضیح می‌داد که چگونه یک دیوار کوتاه در آستانه خرابی را ترمیم کنند.
دقت و وسواسی که در نگهداری از بناهای باستانی به‌خرج داده می‌شود، نشان‌دهنده تغییر محسوس برخورد کارشناسان بحرینی با گنجینه بزرگ آثار تاریخی این جزیره است. به گفته سلمان المهاری، باستان‌شناس بحرینی مسوول منطقه سار، سایت سار به دو قسمت تقسیم می‌شود: یک منطقه مسکونی، و در فاصله کمی با آن، گورستانی که ساکنان محل مردگان را در آن به‌خاک می‌سپردند.
او می‌گوید: “این سایت اطلاعات زیادی را از زندگی روزمره ساکنان این منطقه در اختیار ما قرار داده است، و ما به‌کمک این اطلاعات توانسته ایم یافته‌های اینجا را با اشیایی که در حفاری‌ها در نقاط دیگر جزیره از دل خاک بیرون آورده شده اند، مقایسه کنیم. روشن است که تاریخ این شهر و گورستان آن به اوایل دوران تمدن دیلمون بازمی‌گردد.”
دیلمون یکی از مهم‌ترین تمدن‌های کهن منطقه بوده، و گفته می‌شود که پیشینه آن به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد. این تمدن یکی از مراکز عمده تجاری بوده، و روی مسیر تجارت میان بین‌النهرین (کهن‌ترین تمدن جهان) و دره رودخانه سند در جنوب آسیا قرار داشته است.
همچنین گفته می‌شود که دیلمون با تمدن ایلام در عمان، آلبا در سوریه و حتیان در ترکیه روباط بازرگانی داشته است.
آنطور که سلمان المهاری می‌گوید، گروه اکتشافی حالا مشغول نگهداری از یافته‌های فعلی است تا این یافته‌های تاریخی برای عموم قابل دسترسی باشند: “این سایت به مدت ۴۰۰۰ سال زیر خاک، و در نتیجه در امان بوده است. اما بعد از حفاری‌ها در معرض عوامل مختلفی قرار گرفته است. ما فعلا برنامه‌ای برای انجام حفاری‌های بیشتر نداریم. می‌خواهیم از سایت حفاظت کنیم و آنچه تابحال پیدا کرده ایم را برای بازدید کنندگان تشریح کنیم.”
سایت سار بهیچ وجه مهم‌ترین یادگار تمدن دیلمون نیست. در لبه شمالی جزیره عملیات‌های اکتشافی در قلعه بحرین به کشف هفت لایه تمدنی مختلف منجر شده است. در قدیمی‌ترین و وسیع‌ترین این قلعه‌ها سه شهر مربوط به دوران تمدن دیلمون و یک شهر مربوط به دوره سلطه یونانی‌ها (حدود سال ۲۰۰ پیش از میلاد) از دل خاک بیرون آورده شده است.
این سایت بسیار شگفت‌انگیز است: دیوارهای بیرونی آن محوطه‌ای به وسعت صدها متر مربع را در بر می‌گیرند. در مرکز آن سنگ‌های حکاکی شده بزرگی قرار دارند که نشان‌دهنده ورودی بنا و دیوارهای یک تالار هستند. در این تالار محرابی قرار دارد که زمانی ستون‌های آن مس‌اندود بوده اند.
در سازه دیگری که در کنار آن قرار دارد، استخوان‌های سوخته حیوانات و خاک مخلوط با زغال دیده می‌شود. این شواهد نشان می‌دهد که احتمالا در این محل اتاقی مخصوص قربانی کردن برای خدایان وجود داشته است. در طرف دیگر محراب مرکزی راه‌پله‌ای با سنگ‌های حکاکی شده قرار دارد که به یک استخر عمیق با دیوارهای سنگی می‌رود. این استخر روی یکی از چشمه‌های زیرزمینی متعدد این محل بنا شده، که بنا بر آیین سومریان، اِنکی (یکی از سه خدای اصلی سومریان که بنام اِئا هم شناخته می‌شود) در آن ساکن است.
انکی خدای فرزانگی است و در آب زندگی می‌کند. فراوانی چشمه‌های آب شیرین که هنوز هم بخش زیادی آب شرب مورد نیاز اهالی جزیره را تأمین می‌کنند، یکی از پایه‌های اصلی تمدن دیلمون بوده اند. در زمان‌های دور، این جزیره در وسط منطقه‌ای عمدتا بایر و متروکه یکی از معدود نقاط حاصلخیز بوده است. شاید به‌همین خاطر است که در افسانه‌ها گفته می‌شود ممکن است بحرین همان باغ عدن باشد که در تورات و انجیل از آن نام برده شده است.
“نظام اعتقادی رایج در این منطقه مشابهت‌های زیادی با نظام حاکم بر بین‌النهرین و مصر باستان داشته است “
اما عبدالله حسن یحیی، مسوول قلعه بحرین، توضیح می‌دهد که طبیعت حاصلخیز جزیره باعث رواج کارهایی غیر از کشاورزی در آن شده است (دیلمون به‌خاطر سبزیجاتش معروف بوده است). شواهد محکمی وجود دارد که اهالی این منطقه اعتقادات و آداب مذهبی مشابهی با دیگر جوامع پیشرفته آن دوران داشته اند. عبدالله حسن یحیی می‌گوید: “نظام اعتقادی رایج در این منطقه مشابهت‌های زیادی با نظام حاکم بر بین‌النهرین و مصر باستان داشته است.
نشانه اعتقاد به زندگی پس از مرگ در اینجا این است که مردگان با اموال و اشیایی نظیر ابزار، غذا، ظرف آبخوری و طلا دفن می‌شده اند. ما در اینجا حتی سلاح هم پیدا کرده ایم.” عبدالله حسن یحیی همچنین توضیح می‌دهد که بازرگانان دیلمون انحصار تجارت مس را داشتند. مس در آن زمان قیمت زیادی داشت و از معادنی در عمان با کشتی به شهرهای بین‌النهرین برده می‌شد. اما او این فرضیه که ساکنان شبه جزیره عربستان در دوران ماقبل تاریخ از بحرین به‌عنوان گورستان استفاده می‌کرده اند را رد می‌کند.
در جزیره اصلی بحرین حدود ۱۷۰ هزار پشته گور وجود دارد که رویهم منطقه‌ای به مساحت ۳۰ کیلومتر مربع، یعنی چیزی معادل ۵ درصد سطح جزیره را می‌پوشانند. بیشتر گورستان‌ها به قرون دوم و سوم پیش از میلاد مربوط می‌شوند، اما برخی از آنها هم قدری جدیدتر هستند و ۲۰۰۰ سال قدمت دارند. قدیمی‌ترین و بزرگترین گورها که بنام “آرامگاه‌های سلطنتی” خوانده می‌شوند، در نزدیکی شهر عالی واقع شده اند، و حداکثر ۱۵ متر ارتفاع، و ۴۵ متر قطر دارند.
سلمان المهاری، باستان‌شناس، می‌گوید: “در این جزیره مراکز جمعیتی وجود داشته اند. طبق محاسبات ما موارد مرگ و میر بزرگسالان و کودکان بالا بوده، و پیکرهای آنها در اینجا دفن شده است.
“در این منطقه خانه، رستوران، مغازه، یک گورستان و یک عبادت‌گاه وجود داشته است. اینها همه اجزای یک شهر هستند. یکی از ویژگی‌های سار شبکه گورهای کندویی‌شکل آن است. این از آن چیزهایی است که برای مردم جالب است، البته مادامی که به‌شکلی ساده و قابل هضم ارائه شود.”
تحقیقات دانشگاهی درباره سبک زندگی مردم دیلمون در ۴۰۰۰ سال پیش ادامه دارد. این تحقیقات بیشتر روی تجارت، رژیم غذایی، خدایان، سفالگری و دیگر صنایع، و همچنین سنت‌های کفن و دفن محلی متمرکز است. اما حالا علاوه بر اینها تلاش می‌شود همه این یافته‌ها برای افراد عادی هم جالب باشند. خلیفه احمد الخلیفه می‌گوید: “ما در این زمینه کار سختی در پیش داریم، اما به‌کمک فناوری جدید خواهیم توانست در نقشه جهان کهن جایی برای بحرین باز کنیم.”
آخرین دیدگاه‌ها