جنگ‌های ایران و پرتغال

 سال ۱۴۹۸ م واسکادوگاما با عبور از جنوب و شرق آفریقا با کمک یک راهنمای ایرانی تبار از بندر موسی بیگ (در شمال موزامبیک) بسوی هند روانه شد و گزارشی مفصلی از اهمیت پارس و هند به دربار پرتغال فرستاد. پرتغالی‌ها اولین استعمارگرانی بودند که از غرب اروپا به خلیج فارس و هندوستان وارد شدند. پرو دی کوویلها ۱۴۸۹ (احتمالاً ۱۴۹۸) از هرمز گزارشی فرستاد و آلبوکرک ۱۵۰۷ هرمز را اشغال نمود. از سال ۱۵۰۷ تا ۱۶۲۲ پرتغالی‌ها در خلیج فارس به تجارت مشغول بودند اما بتدریج آنها بر جمعیت و حوزه کاری خود افزودند و در خلیج فارس استحکامات نظامی ایجاد کردند و بدنبال آن کاتولیکها روانه خلیج فارس شدند. آنها در سال ۱۵۱۵ م. نظر موافق شاه عباس را برای در اختیار گرفتن هرمز کسب کردند و در قرارداد میناب ۱۵۲۳م. این توافق رسمی شدو قرار شد بحرین و قطیف در سواحل شمالی عربستان در اختیار ایران قرار گیرد. در سال ۱۵۲۱ بدلیل مخالفت بحرین با حاکم هرمز، بحرین به تصرف پرتغال درآمد اما ایرانی‌ها آنها را از بحرین بیرون کردند. پرتغالی‌ها از قدرت صفوی‌ها در بصره نگران بودند و علی‌رغم روابط تجاری با بصره جرات ورود و ایجاد پایگاه در بصره را پیدا نکردند و در عوض به هرمز و گمرون توجه نشان دادند.

در سال ۱۵۷۱ حاکم هرمز مجبور شد سندی  استعماری امضا کند و تمام درآمد و عوارض هرمز را به پرتگال واگذار نماید.

”  اکنون قبول کردم که محصول فرضه العماره(بندر) مال پادشاه عالی جاه پرتکال باشد و نواب همایون ما معترف شده که محصول فرضه به نهجی(روشی) که تا نهایت در تصرف پادشاه جم جاه پرتگال بوده همچنان باشد.”

 فرخ شاه حاکم هرمز

پادشاه پرتغال مانوئل ۱ خود را امپراتور پرتغال- شرق آفریقا- و پارس می‌دانست. پرتغالی‌ها سراسر شرق آفریقا تا مالاگا را در تصرف داشتند و حتی بخشی از هند و چین را نیز در اختیار داشتند و بزرگترین امپراتوری قرن شانزدهم جهان بودند. پرتغالی ها می خواستند که بر تجارت آفریقا و آسیا سلطه داشته باشند آنها سال ۱۵۰۷ سکوترا را تصرف کردند و سپس هرمز را در اختیار گرفتند.

 بحرین

 تصرف بحرین با کمک امیر هرمز و یک فرمانده بنام دریابیگی رئیس خرافو انجام شد و با کشته شدن مقرن ابن زبیل حاکم بحرین خلافت آل جابر پایان یافت. مقرن که تابع هرمز بود ولی از پرداخت مالیات به امیر هرمز سرباز زد و بدین وسیله مجازات شد. پرتغالی‌ها بوسیله امیر هرمز بحرین را تابع خود نمودند. بحرینی‌ها همگی شیعه بودند در حالیکه هرموز سنی بود و این مایه اختلاف و درد سر بود. بحرین چند بار دست به قیام و شورش زد 

  بر اساس نوشته‌های بلگریو در یک مورد شورشیان فرماندار هرمز را به صلیب کشیدند. 

چگونگی فتح هرموز

ظلم و ستم پرتغالی ها مردم چنوب ایران و کرانه های خلیج فارس را بستوه آورده بود علاوه بر استعمار اقتصادی – پرتغالی ها استعمار مذهبی را نیز پیشه کرده بودند.

 تصرف و پس‌گیری جزیره هرمز که به مدت ۱۱۶ سال در اشغال ستم گران امپراتوری پرتغال بود در سال ۱۶۲۲ و با کمک کمپانی هند شرقی صورت گرفت. پرتغالی‌ها نخستین بار در سال ۱۵۰۶ میلادی (۸۸۵ خورشیدی) به سرپرستی ناخدا آلبوکرک Afonso de Albuquerque دریانورد مشهور پرتغالی وارد خلیج فارس شدند و پس از مدتی قشم، جزیره هرمز و گمبرون (بندرعباس فعلی) را کاملاً” تصرف کردند. و رسما حاکمیت ایران را بر خلیج فارس ملغی نمودند البته آنها  بارها با شورش بومیان ایرانی  رو برو شدند اما هر بار شورشها را سرکوب کردند.  پرتغالی ها  به رهبری سوارز  دریا نوردی را فقط حق مسیحیان می دانستند و مسلمانان را از تجارت دریایی منع کردند و  توران شاه حاکم  هرمز شورشی را  علیه پرتغال رهبری نمود  که در آستانه شکست کامل پرتغالی ها  با خیانت شیخ راشد بن احمد مسقطی و بدلیل عدم حمایت عملی حاکم فارس ، توران شاه شکست خورد .

در آن زمان قوای صفوی درگیر نزاع بود و  نتوانست به توران شاه کمک کند.در سال ۱۵۲۳  قرارداد استعماری  میناب  که به مردم هرمز تحمیل شد تحقیر حاکمیت ملی ایران بود.  اما شاه اسماعیل در انتظار فرصت بود . شاه اسماعیل یکم در آن زمان در چند چبهه درگیر بود و قصد مبارزه با آنان رانداشت و همکاری مشترک با این سردار پرتغالی را در دستور کار خود قرار داد. این سیاست شاه اسماعیل یکم باعث شد رفته رفته پرتغالی‌ها در آن نواحی قدرت گرفته و با ساختن یک پایگاه بزرگ دیگری در مسقط (عمان امروزی) کاملاً” بر منطقه مسلط شوند. بنابراین شاهان دیگر صفوی قادر نشدند آنان را از آن ناحیه بتارانند و این در حالی بود که قوای پرتقالی با حکام ایرانی به شکلی تحقیرآمیز رفتار می‌کردند. رقابت  عثمانی – پرتغال و انگلیس در خلیج فارس شروع شد و فرصتی برای ایران ایجاد کرد.  

در سال ۱۶۲۲/ ۱۰۳۱  امام قلی از طرف امپراتوری ایران و ادوارد مانوکس از سوی بریتانیا  قرارداد همکاری منعقد کردند  در ۲۰ فوریه  ارتش دو فرمانده موفق به تصرف  جاسک و قشم شدند و نبرد برای فتح هرمز جدی تر شد. در این نبرد از کشتی‌های بریتانیا و توپخانه آنها نیز استفاده شد. امامقلی خان از سرداران نامدار شاه عباس یکم فرمانده ایرانیان در این رزم بود. سرانجام در سال ۱۶۲۱ میلادی (۱۰۰۰ خورشیدی) برابر با عهدنامه بین بریتانیا و ایران، قرار شد تا ایران با کمک کمپانی هند شرقی به شیئه‌ای متحد بر ضد پرتقالی‌های وارد عمل شوند.پس از تصرف قشم کشتی‌های انگلیسی با تجدید قوا در بندر گمبرون در حالی که دهها هزار سرباز ایرانی بر قایق‌ها سوار بودند، حمله اصلی را به  که در تصرف پرتغالی‌ها بود آغاز کردند. نیروهای ایرانی به فرماندهی امامقلی خان در جزیره هرمز پیاده شدند و نبرد سختی با پرتغالی‌ها و متحدان محلی آغاز کردند. نیروی دریایی بریتانیا نیز در دریا کشتی‌های پرتغالی را به توپ بستند و بزرگترین کشتی پرتغال‌ها با نام سان پدرو را به آتش کشیدند. کشتی‌های دیگر نیز یکی پس از دیگری به توپ بسته شدند. نبرد فتح قلعه ۷۲ ساعت طول کشید. در پایان مدافعان باقی‌مانده پرتغالی همگی تسلیم شده و قلعه به دست ایرانیان می‌افتد.

۲۱ آوریل سال ۱۶۲۲ سپاه ایران جزیره هرمز را از بزرگترین امپراتور قرن باز پس گرفت و جایگاه خود را در جهان در فهرست ابرقدرتهای قرن شانزدهم ثبت کرد. انگلیسی‌ها نیز چهار کشتی خود را با خدمه فنی در اختیار ارتش امام قلی خان گذاشتند.آلبوکرک (پرتغالی) اعتقاد داشت هرکشوری که سه نقطه مالاگا، عدن و هرمز را در اختیار داشته باشد بر تجارت دنیا حاکم خواهد بود. اهمیت هرمز آنقدر بود که استعمارگران انگلیسی را نیز به طمع انداخته بود. سپاه ایران بدلیل شکایت‌های ایرانیان گمرون قصد تنبیه پرتغالی‌ها در خلیج فارس کرد و نه تنها جزیره هرمز را آزاد ساخت بلکه پرتغالیها را تا مومباسا در کنیا مجبور به عقب‌نشینی کرد. و این مقدمه‌ای برای شکست‌های پی در پی پرتغال در شرق آفریقا. شد و با حمایت شاه ایران، امام مسقط موفق شد قلعه عظیم ممباسا را در جنگ خونینی که به جنگ صلیبی ممباسا معروف است را تصرف کند. ایران تا سال ۱۸۲۰ پرچمدار تمام خلیج فارس و دریای عمان و بحر فارس شد. انگلیس که از شکست پرتغال خرسند بودند و به قدرت ایران اعتراف داشتند و ایران را تنها رقیب قدرتمند عثمانی ها می دانستند.حتی در عهدنامه مجمل ۱۸۰۹ و عهدنامه مفصل ۱۸۱۲ مجمل و مفصل زمانی که انگلیس به عنوان ابرقدرت جهان ظهور می کرد حاکمیت ایران را بر کل خلیج فارس برسمیت شناخت.

در کتاب تاریخ عالم آرای عباسی چنین آمده‌است:

از فتوحات که درین سنه مبارکه مطابق احدی و ثلثین و الف ۱۰۳۱ ق به نیروی اقبال قرین حال اولیا دولت بیزوال گردید، فتح و تسخیر بلده هرموز است که بسعی امامقلیخان امیر الامرا فارس بوقوع پیوست… و در سال گذشته اشعاری شد که بنابر ظهور بی ادبی‌های فرنگیه پرتکالیه مقیم آنجا… امیر الامرا مذکور لشکر بتادیب ایشان فرستده خود نیز متعاقب رفت… در این وقت که فرنگیه پای از دایره ادب بیرون نهاده به اموری که بتحریر پیوست اقدام نمودند… جماعت انگلیسی را اخبار نموده ایشان نیز بر حسب وعده آماده خدمت شدند. القصه‌امام قلی خان شجاعت شعار با جنود قاهره فارس متوجه آن صوب گشته خود در بندر گمبرو که الیوم به بندر عباسی موسوم است اقامت کردند و افواج قاهره از دریا با کشتی‌ها و سفاین عبور نموده داخل جزیره هرمز شدند… القصه بعد از دو ماه و چند روز امتداد ایام محاصره و جنگ و جدال به نیروی دولت و اقبال که همواره قرین حال این دودمان والاست، قلعه رفیع بنیان هرموز که در متانت و حصانت شهره جهان و از کارنامه‌های نادره فرنگیان است، مسخر اولیای دولت ابد پیوند گردید. ،… چون خبر فتح هرموز رسید، جناب خانی مورد تحسین و آفرین شاه و سپاه گردید و آن خبر بهجت اثر بر مبارزان قلعه گشای رکاب همایون مبارک و میمون امده در همان روز قلعه قندهار نیز بتوفیق کردگار مفتوح گشت.. از هر طرف که چشم گشایی نشان فتح… وز هر طرف که گوش نهی مژده ظفر…

پس از فتح هرمز امپراتوری ایران تا سال ۱۸۲۰ حاکمیت کامل بر تمام  خلیج فارس داشت. اما از سال ۱۸۲۰ به تدریج انگلیسی ها سفره استعماری خود را در خلیج فارس گستراندند

روز شمار تحولات  مهم  تاثیر گذار در خلیج فارس در دوره  استعمار  انگلیس

• ۱۱۱۴ه. ش/۱۷۳۵م: نادر شاه افشار بوشهر را به عنوان مرکز نیروی دریایی خود برگزید. از این زمان تاریخ جدید بوشهر آغاز گشت و با حاکمیت خاندان آل مذکور مبدل به مهمترین بندر تجاری ایران گردید.
• ۱۱۳۶ه. ش/۱۷۵۷م: آغاز پادشاهی مستقل کریم خان زند. در دوره کریم خان زند خوانین و جنگویان دشتی، دشتستانی و تنگستانی به یاری او شتافتند. لذا از این زمان در حیات سیاسی کشور نقش مهمی پیدا کردند. تأسیس نمایندگی بریتانیا در بوشهر (۱۱۴۱ه. ش/۱۷۶۲م)
• ۱۱۷۴ه. ش/۱۷۹۵م: تأسیس سلسله قاجاریه به وسیله آغا محمد خان، گشایش اولین کنسولگری بریتانیا در بوشهر (۱۱۹۰ه. ش/۱۸۱۲م)، در پی شکست فتحعلی شاه قاجار در برابر روسیه عهد نامه ننگین گلستان منعقد شد (۱۱۹۱ه. ش/۱۸۱۳م)
• ۱۲۰۶ه. ش/۱۸۲۸م: انعقاد عهدنامه ننگین ترکمانچای-از دست رفتن اراضی شمال رود ارس۰آغاز مداخلات وسیع بیگانه و کسب امتیازات توسط آنان
• ۱۲۱۱ه. ش/۱۸۳۲م: یاغیگری کامران میرزا حاکم هرات.
• ۱۲۱۶ه. ش/۱۸۳۷م: محمد شاه برای دومین بار اقدام به لشکرکشی به هرات و محاصره این شهر نمود. واکنش نظامی دولت انگلیس در بوشهر و مقابله مردمی و شکست انگلیس.
• ۱۲۱۶ه. ش/۱۸۳۷م: تصرف جزیره خارک توسط انگلیس
• ۱۲۱۷ه. ش/۱۸۳۸م: هیأت سیاسی نظامی انگلیس از ایران خارج شدند
• ۱۲۲۱ه. ش/۱۸۴۲م: تخلیه جزیره خارک توسط انگلیسی‌ها، گشایش مجدد قنسولگری بریتانیا در بوشهر
• ۱۲۲۷ه. ش/۱۸۴۸م: محمد شاه درگذشت و جانشینی ناصرالدین شاه
• ۱۲۳۲ه. ش/۱۸۵۳م: طرفداری ناصرالدین شاه از روسیه در جنگهای کریمه با عثمانی
• ۱۲۳۴ه. ش/۱۸۵۵م: تحدید تصرف هرات و اعزام نیرو از مرکز به خراسان.
• ۱۲۳۵ه. ش/۱۸۵۶م: دسامبر: تصرف خارک بدون مقاومت و سپس بوشهر توسط انگلیس، با شکستن مقاومت تنگستانی‌ها به رهبری باقرخان. و تحدید به تصرف دیگر نواحی ایران (خرمشهر – اصفهان) درصورت ادامه تصرف هرات توسط ایران.
• ۱۸۵۷: فوریه – تخلیه برازجان پس از تصرف برازجان و تخلیه زودهنگام آن توسط انگلیسی‌ها با مشاهده اقتدار مجاهدین
• ۱۸۵۷: ۴ مارس – پذیرش عهدنامه پاریس توسط ناصرالدن شاه، که براساس آن افغانستان برای همیشه از ایران جدا می‌شد.
• ۱۸۵۷: ۲۶ مارس – هجوم انگلیس به خرمشهر
• ۱۸۵۷: سپتامبر – ناصرالدین شاه فراخوانی نیروهای ایران را از هرات توسط ناصرالدین شاه
• ۱۸۵۸م فوریه – پایان دادن به اشغال خارک
• ۱۲۷۴ه. ش/۱۸۹۵م: قتل ناصرالدین شاه و جانشینی مظفرالدین شاه
• ۱۲۸۵ه. ش/۱۹۰۶م: به دنبال مبارزات خونین مردم ایران مظفرالدین شاه با استقرار مشروطیت موافقت نمود. او ده روز بعد از امضای قانون اساسی از دنیا رفت و محمدعلی شاه به سلطنت رسید. احمدخان دریابیگی حکمران بنادر شد. آغاز حکمرانی غضنفرالسلطنه در برازجان – آغاز به قدرت رسیدن زائرخضرخان در اهرم
• ۱۲۸۶ه. ش/۱۹۰۷م: طی قراردادی بین متحدین جنوب ایران از آن انگلیس شد. پس از انعقاد قرارداد ۱۹۰۷م فیما بین دولتین روسیه و بریتانیا، انگلیس‌ها، یک عده نظامی در بوشهر پیاده کرده، عازم شیراز شدند. عده‌ای از اهالی بوشهر که محرک و پیشوای آن‌ها میرزا علی کازرونی بود چند تلگراف به ناصر دیوان کازرونی مخابره و از او تقاضا کردند که از عبور قشون اجنبی جلوگیری نماید. ناصردیوان در محلی به نام تنگ ترکان با عده‌ای تفنگچی با اردوی انگلیسی مصادف داده ضربات مهلکی بر آن‌ها وارد کرده و آن‌ها را مجبور به عقب نشینی نمود.
• ۱۲۸۷ه. ش/۱۹۰۸م: در زمان استبداد صغیر محمدعلی شاه، مرحوم آیت الله سید عبدالحسین لاری که از علما و مجتهدین اعلم جنوب و از طرفداران جدی مشروطه و حکومت دموکراسی بود به مرحوم سید مرتضی علم الهدی دستور داد که بوشهر را از تصرف مستبدین و طرفداران محمد علی شاه خارج کنند. سید مرتضی مجتهد اهرمی با کمک رئیس علی دلواری و مرحوم میرزا علی کازرونی گمرک و سایر ادارات دولتی بوشهر را به تصرف درآورد و محافظت مال التجاره آن را که بالغ بر دو میلیون تومان بود به رئیس علی با یکصد نفر تفنگچی همراه او سپرد. رئیس علی دلواری در تمام مدتی که در بوشهر بودند (قریب ۹ماه) با مردم این شهر با حسن سلوک رفتار نموده، به نحوی که این معنی موجب تعجب و تحیّر دوست و دشمن گردید.
• ۱۲۸۸ه. ش/۱۹۰۹م (۵ فروردین ۱۲۸۸ه. ش): اهالی بندر لنکه اعم از شیعه و سنی به تبعیت از نهضت مردم بوشهر به رهبری شیخ شبر، ادارات دولتی را تصرف و نایب الحکومه را وادار به تسلیم نمودند.
• ۱۲۸۸ه. ش/۱۹۰۹م: محمد علی شاه قاجار بعد از سه سال حکومت مستبدانه و قتل و کشتار آزاد ی خواهان از حکومت معزول شد و فرزند خردسالش احمد شاه به جانشینی وی تعیین گردید.
• ۱۲۸۹ه. ش/۱۹۱۰م: واسموس به عنوان کنسول آلمان وارد بوشهر شد.
• ۱۲۹۴ه. ش/اوت۱۹۱۴م: در اوایل ماه اوت جنگ جهانی اول شروع شد و کشورهای آلمان، اتریش، روسیه، فرانسه، و انگستان درگیر شدند. دولت مستوفی الممالک در غیاب مجلس شورای ملی با صواب دید جمعی از رجال برجسته کشور تصمیم گرفت، ایران را رسماً بی طرف اعلام دارد تا بدین وسیله کشور را از مهلکه جنگ دور کند.
• ۱۲۹۴ه ش/۸اوت ۱۹۱۵م: تصرف بوشهر توسط انگلیسی‌ها و مقاومت تنگستانی‌ها برهبری رئیسعلی دلواری۱۹۱۵م: مستوفی الممالک از مقام نخست وزیری استعفا داد و مشیرالدوله به جای وی به نخست وزیری رسید.
  • ۱۸اکتبر: احمد خان دریابیگی به حکمرانی بنادر منصوب شد.
• نیمه اوت ۱۹۱۵م: حمله انگلیسی‌ها به دلوار و مقاومت مجاهدین تنگستان برهبری رئیسعلی و دشتی برهبری خالوحسین بردخونی و شبیخون به دشمن توسط مجاهدین.
• سپتامبر ۱۹۱۵م: تبلیغات گسترده مجاهدین در شیراز علیه انگلیس
• ۱۲شهریور ۱۲۹۴/ ۳ سپتامبر۱۹۱۵: قتل رئیسعلی دلواری در تنگک صفر در یک شبیخون به اردوگاه انگلیسی‌ها
• سپتامبر۱۹۱۵: جنگ کوکزی و اسارت خالوحسین
• مهر/ اکتبر ۱۹۱۵م: مخبرالسلطنه والی فارس برکنار و قوام الملک از طرفداران انگلیسی‌ها والی شد.
• آبان ۱۲۹۴/ ۱۰ نوامبر۱۹۱۵: مجاهدان شیراز کنسول انگلیس را تصرف کردند و اسرا را به بوشهر فرستادند که در پایان با اسرای مجاهدین مبادله شدند.
• بهمن ۱۲۹۴/ژانویه ۱۹۱۶: تشکیل پلیس جنوب
• ۷اردیبهشت ۱۲۹۵/ ۱۷آوریل ۱۹۱۶: جنگ چغادک
• مرداد۱۲۹۵/زوئیه و اوت ۱۹۱۶: مذاکره و مبادله اسراء
• ۲۶آذر ۱۲۹۵/ ۱۷دسامبر۱۹۱۶: یک واحد پلیس جنوب که در کازرون مستقر بود از جانب ناصرالدیوان کازرونی کلانتر آن جا مورد حمله قرار گرفت و پس از خلع سلاح از شهر بیرون رانده شدند. حاکم شهر کازرون نیز که گرایشات انگلیسی داشت به وسیله ناصرالدیوان زندانی گردید.
• اردیبهشت ۱۲۹۶/آوریل۱۹۱۷: حمایت انگلیسی‌ها از احمد خان دریابیگی در اعزام قوایی بر ضد رهبران قیام چاه کوتاه، تنگستان و برازجان
• ۳۰آذر۱۲۹۵/ ۲۱دسامبر۱۹۱۶: پاسگاه پلیس جنوب در دشت ارژن توسط مخالفان انگلیس
• ۴خرداد ۱۲۹۷/ ۲۵مه ۱۹۱۸: حمله مجاهدان فارس به فرماندهی صولت الدوله و همکاری ناصر دیوان کازرونی علیه انگلیسی‌ها
• ۱۴مرداد۱۲۹۷/ ۵اوت۱۹۱۸: صمصام السلطنه استعفاء داد و کابینه جدیدی به ریاست وثوق الدوله تشکیل گردید.
• شهریور ۱۲۹۷/سپتامبر۱۹۱۸: جنگ سردار احتشام با رقیب خود صولت الدوله
• ۳۰شهریور ۱۲۹۷/ ۲۱سپتامبر۱۹۱۸: نیروهای مجاهدین در چاهکوتاه جمع آمده و در چغادک موضع گرفتند. با حمله انگلیسی‌ها یکهفته بعد عقب نشستند.
• مهر ۱۲۹۷/اکتبر۱۹۱۸: غضنفرالسلطنه با تمام افرادش به ارتفاعات اطراف کوه گیسکان پناه برده، شیخ حسین خان، چاه کوتاه را ترک گفته و به بوشکان پناه برد و زائرخضرخان در شب‌های ۱۴و۱۵مهر همراه افرادش به اردوی انگلیسی‌ها در عالی چنگی شبیخون زد.
• ۱آبان ۱۲۹۷/ ۲۳اکتبر۱۹۱۸: تصرف برازجان
• ۱۷دی ۱۲۹۷/ ۳۱دسامبر۱۹۱۸م: نیروهای انگلیسی برای حمایت از نیروهای تحت فرمان دریابیگی به اهرم رفتند
• ۱۲۹۸ه. ش/۱۹۱۸م: واسموس دستگیر و به آلمان فرستاده شد –
• ۱۲۹۸ه. ش/۱۹۱۸م: شیخ حسین خان در هجوم به چاهکوتاه همراه با فرزندش کشته شد.
• ۱۲۹۹ه. ش/۱۹۱۹م: غضنفرالسلطنه که از طرف انگلیسی‌ها به شیراز تبعید شده بود با انتخاب مصدق السلطنه به سمت والی فارس مجدداً به عنوان ضابط خطه برازجان تعیین و زمام امور آن ناحیه را به عهده گرفت.
• ۱۳۰۱ه. ش/۱۲۹۱م: مراجعت احمد شاه قاجار از اروپا به ایران از طریق بوشهر
• فروردین ۱۳۰۱ه. ش/۱۹۲۱م: زایر خضر خان همراه با پسرش بدست انگلیسی‌ها کشته شد.
• ۱۳۰۸ه. ش/۱۹۲۷م: غضنفرالسلطنه که سال‌ها بر علیه استعمارگران مبارزه نموده با توطئه‌ای حساب شده با همیاری اولیاء دولت موقت (رضاخان) کشته شد.

. 

 Charles Belgrave, The Pirate Coast, G. Bell & Sons, 1966 p6

سمینار بین‌المللی ایران و آفریقا ۱۳۸۱دانشگاه تربیت مدرس- یونسکو- جلد دوم مقاله ایرانیان بلوچ در جنگ ممباسا، دکتر عجم چاپ ۱۳۸۳ دانشگاه تربیت مدرس.

و کتاب . محمد عجم صفحه ۸۴-۸۵-۲۰۴-۲۰۵

خلیج فارس در عصر افشاریه و زند. حمید اسد پور

– جهانگیر قائم مقامی – هرمز در روابط ایران و پرتغال.

– فایل پی دی اف «سال شمار وقایع جنوب ایران (از ۱۱۱۴ش/ ۱۷۳۵م تا ۱۳۰۸ش/ ۱۹۲۷م)» پرتال جامع علوم انسانی

– ویکی پدیا انگلیسی

By the order of Abbas I, in 1602, the Persian army under the command of Imam-Quli Khan, managed to expel the Portuguese from Bahrain. 

In 1612, the Portuguese Empire took the city of Gamrūn and transliterated the name to Comorão. Almost two years later (in 1615), Comorão was taken by ‘Abbās the Great after a naval battle with the Portuguese and renamed Bandar-e ‘Abbās, or “Port of ‘Abbās”. In 1622, with the help of four English ships, Abbas retook Hormuz from the Portuguese in the Capture of Ormuz (1622).[12]

 In 1622 when the Persians retook Hormuz, the Portuguese Empire was the one of the largest and one of the most powerful empires in the world. The defeat of the Portuguese had many consequences including defeat in the Mombasa war and the capture of Fort Jesus by the Imam of Muscat, supported by the Persian king.

With the Arab/Baluchi seizure of Portugal’s key foothold at Fort Jesus on Mombasa Island (now in Kenya) in 1698, the Portuguese Empire declined and lost most of its land in east Africa to the British. The British recognised the Persian empire as only sovereign of the entire Persian Gulf and it was mentioned in the article 5 of the Preliminary Treaty of Friendship and Alliance in 1809. This recognition would be modified in subsequent negotiations including the Definitive Treaty of Friendship and Alliance, 1812, and the Treaty of Tehran, 1814, and remained the framework of Anglo–Persian relations over the next half century. [13]